De laatste dag

Op 24 september jl. schreef ik over het bundeltje met 10 gedichten dat ik had uitgebracht bij de sterfdag van mijn moeder, diezelfde datum tien jaar geleden. Het slotgedicht plaatste ik bij mijn bericht, dat ik behalve op mijn blog publiceerde op Linkedln, Facebook en Instagram. 

Een paar uur later al kreeg ik tot mijn verrassing een mailtje van Vincent van Stipdonk (die Zeer Kleine Liedjes maakt en die ik al een tijdje ken), die zich had laten inspireren door mijn gedicht op Linkedln en daar binnen een kwartier muziek bij had gemaakt. Hij vroeg me of hij er een ZKL van mocht maken en of hij daarin de eerste regel wat vaker mocht laten terugkeren. Natuurlijk stemde ik daar direct mee in.

Inmiddels is zijn liedje klaar, dat ik hier graag deel. Ontroerend dat mijn moeder nu ook in dit liedje voortleeft. Ik ben Vincent dankbaar voor zijn initiatief en voor deze mooie en onverwachte samenwerking. Mijn moeder zou het alleen maar prachtig vinden.

Hier is wederom het slotgedicht uit het bundeltje Mamma - Gedichten bij je laatste dag, en daaronder de link naar het liedje van Vincent.

X

Niemand
die weet hoe
het nu moet,

met je haar
op je kussen

met de tanden
in je mond

met je duster
aan het haakje

en je slippers
op de grond.

Je pyjama
rond je leden

en je koffer
in de kast.

hoe het moet
met je verleden

en wie daar
dan nu op past.

Gedichten bij je laatste dag

24 september 2023 - Vandaag is het 10 jaar geleden dat mijn moeder in mijn handen stierf. Kort na haar overlijden schreef ik een kleine cyclus van 10 gedichten over haar laatste dag. Deze gedichten zijn nu bij uitgever Brave New Books uitgekomen in een bundeltje: Mamma - Gedichten bij je laatste dag. Op de omslagfoto geeft mijn moeder mijn zusje de fles. Het bundeltje is te bestellen via deze link. Hieronder het laatste gedicht uit de cyclus.

X

Niemand
die weet hoe
het nu moet,

met je haar
op je kussen

met de tanden
in je mond

met je duster
aan het haakje

en je slippers
op de grond.

Je pyjama
rond je leden

en je koffer
in de kast.

hoe het moet
met je verleden

en wie daar
dan nu op past.

1 jaar met pensioen

Vandaag is het 1 jaar geleden dat ik met pensioen ging. Samen met mijn collega Coby Pronk nam ik afscheid nam van mijn werkende leven in de foyer van de Max van der Stoelzaal in de tijdelijke behuizing van de Tweede Kamer aan de Bezuidenhoutseweg. Voor mij was de cirkel daarmee rond, want aan het begin van dat werkende leven, op het Binnenhof in 1975, was Max van der Stoel minister van Buitenlandse Zaken in het nu welhaast legendarische kabinet-Den Uyl. Coby en ik hebben onze herinneringen aan het Binnenhof in beeld gebracht tijdens onze tentoonstelling - met Hans Kouwenhoven en Wim Bettenhausen - Kijken naar het Binnenhof in de Haagse Kunstkring in december 2022, waarvan de website nog altijd in de lucht is: https://sites.google.com/.../kijkennaarhetbinnenhof/homepage. 

Op deze foto zitten we samen met onze oud-collega's Milda Voskamp, Rian Schwarz en Jim van Beusekom gezellig te tafelen bij Fratelli, Tournooiveld 1 Den Haag, met uitzicht op de Hofvijver en het Binnenhof. In dankbaarheid denk ik terug aan de (47) werkende jaren die achter me liggen en aan de fijne mensen die ik in die jaren heb ontmoet. Het afgelopen jaar is voorbijgevlogen, en tegelijk lijkt het al veel langer geleden dat ik afscheid nam. Het denkbeeldige zwarte gat is uitgebleven, de geraniums staat ongebruikt in de vensterbank, er is genoeg te doen en te beleven, ik hoop er nog lang van te mogen genieten samen met de dierbaren om me heen. ❤

Krishnamurti

In september 1981 kwam Krishnamurti naar Nederland om er twee lezingen te houden in de Blauwe Zaal van de RAI. Ik ging er (toen 25 jaar) heen net als veel anderen en had hetzelfde gevoel als zij: dat de spreker, zoals hij zichzelf noemde, echt persoonlijk tegen mij sprak. 

Jaren later kreeg ik van mijn zusje de bundeling van deze twee toespraken, en kortgeleden had ik dit mooie boekje ALS TWEE VRIENDEN opeens weer in mijn handen bij het opnieuw inrichten van mijn boekenkast. Ik ging zitten en begon meteen te lezen om rustig en verkwikt weer op te staan.

Hier in de tumultueuze tijden die we beleven ter inspiratie het slot van de tweede lezing: 

"Een conflict bestaat alleen daar waar verdeeldheid heerst. Is het niet? Daar waar nationale, economische of sociale verdeeldheid heerst is onvermijdelijk conflict. Zo is er ook innerlijk onvermijdelijk een conflict als er verdeeldheid heerst tussen de waarnemer, die getuige van iets is, die iets ervaart, en dat wat hij waarneemt, dat wat hij ervaart.

En ons leven is vol van conflicten, omdat wij in verdeeldheid leven. Maar die verdeeldheid is denkbeeldig, die is er niet echt, het is een cultuurverschijnsel. We zien niet in dat de beheerser zelf is wat hij beheerst. Komt dit alles enigszins bij jullie over?

Als je dit beseft, als dit niet alleen maar woorden voor je zijn, of een ideaal, een Utopische toestand waar je voor vechten moet, maar als je het als een feit in je eigen leven waarneemt, dat de beheerser zelf is wat hij beheerst, dat de denker zijn denken is, ondergaat het hele patroon van je denken een radicale verandering, omdat er dan geen conflict meer is. En dat is absoluut nodig wanneer je mediteert, want meditatie vraagt een geest die van intens medegevoel vervuld is. En die daardoor hoogst intelligent is, met het soort intelligentie dat uit liefde voortkomt, niet uit het geslepen denken.

Meditatie houdt dus in dat je orde schept in je dagelijks leven, waarin dan geen tegenstrijdigheid meer is. En vervolgens dat je alle systemen om te mediteren volkomen over boord gooit, want je geest moet absoluut vrij zijn, moet nergens op gericht zijn en dat betekent ook dat het in je geest totaal stil is. Is dat mogelijk? Want wij kwebbelen eindeloos, ik weet zeker dat jullie zodra je dit gebouw uit bent meteen beginnen te kwebbelen. Daar is onze geest voortdurend door in beslag genomen, kwebbelen, denken, strijden, met het gevolg dat er geen ruimte is. Ruimte is noodzakelijk voor stilte, de geest die verstrikt zit in bepaalde praktijken en zich ervoor inspant stil te zijn, is nooit stil. Maar als hij beseft dat stilte absoluut noodzakelijk is - niet de stilte die door het denken wordt geprojecteerd, niet de stilte tussen twee tonen, tussen twee geluiden, tussen twee oorlogen, maar de stilte die aan orde eigen is - dan is daar in die stilte de waarheid waar geen pad heen leidt. De waarheid die tijdloos, heilig, onaantastbaar is. Dat is meditatie, dat is een religieuze geest."

NIMH

Vandaag (vrijdag 21 juli 2023) was ik voor het eerst van mijn leven op het terrein van de Frederikkazerne in Den Haag, meer in het bijzonder bij het in een van de gebouwen aldaar gevestigde Nederlands Instituut voor Militaire Historie. 

De reden van mijn bezoek waren de acht cahiers die mijn vader tijdens zijn gevangenschap als niet-erkend dienstweigeraar bijhield, en die ik na zijn overlijden in 2006 van hem erfde. In zijn regelmatige handschrift hield mijn vader in deze gewolkte schriften met harde kaft gedurende de vier maanden van zijn voorarrest, rond de zitting door de krijgsraad te velde (die hem en drie medeweigeraars veroordeelde) en in de jaren erna bij wat er in zijn binnenwereld, in de gevangenis en in de grote wereld buiten gebeurde. Mijn vader werd veroordeeld tot drie jaar gevangenisstraf.

Eerder schreef ik er al een essay over, dat ik aan Tweede Kamerlid Sjoerd Sjoerdsma stuurde met het artikel dat Stan Meuwese met mij eraan wijdde in het Vredesmagazine. Sjoerdsma bracht de casus van mijn vader en van drie andere weigeraars tijdens de politionele acties in Indonesië in bij het plenaire Kamerdebat op 14 juni 2023 over het Onderzoeksprogramma Onafhankelijkheid, dekolonisatie, geweld en oorlog in Indonesië 1945-1950 en overhandigde materiaal over hen aan minister van Defensie Kajsa Ollongren.

Zij zegde tijdens dit debat toe dat hun vier casussen zullen worden onderzocht om te bepalen of zij - inmiddels ruim 75 jaar later - in aanmerking komen voor rehabilitatie. Om precies te zijn zei zij het zo tijdens het debat op 14 juni van dit jaar, dat ik vanaf de publieke tribune volgde: "Wat we wel hebben gezegd, is dat we degenen voor wie geldt dat ze vanwege kennis van het extreme geweld dat in de koloniale oorlog werd toegepast, dienst of bevel hebben geweigerd, dat eerherstel en die rehabilitatie graag willen geven."

Het hierboven genoemde Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) heeft na het Kamerdebat van juni de cahiers van mijn vader bij me opgevraagd om ze te onderzoeken. Vanochtend overhandigde ik ze met dat doel aan de directeur van dit instituut in zijn kamer. Het was een bijzonder en gedenkwaardig moment waar ik graag bij stilsta.

Mijn vader had in zijn cel bij het schrijven in zijn cahiers nooit kunnen denken dat ze driekwart eeuw later op het bureau zouden liggen van een gespecialiseerd kennis- en onderzoekscentrum op het gebied van de Nederlandse militaire geschiedenis, zoals het NIMH zichzelf omschrijft op zijn website.

Directeur Schoenmaker benadrukte vanochtend tegenover mij dat de onderzoekers van het NIMH in alle zorgvuldigheid de cahiers van mijn vader aan een onderzoek onderwerpen en het rapport daarover opstellen voor het ministerie van Defensie, en dat de uiteindelijke beslissing erover ligt bij de minister. Ik antwoordde hem dat ik me daar ten volle van bewust ben.

Om de onderzoekers behulpzaam te zijn, maar ook als backup van de cahiers die me zeer dierbaar zijn, heb ik de bewuste acht cahiers gescand zodat ze op papier en in digitale vorm toegankelijk zijn en op het computerscherm sneller en gemakkelijker ontsloten kunnen worden dan op het dichtbeschreven papier.

Het is nu aan de onderzoekers van het NIMH om met de cahiers van mijn vader aan de slag te gaan, en aan mij om gelijktijdig over hem te schrijven en zijn opvattingen te vertolken. Ik vind het mooi en verdiend dat hij nu al in de Handelingen van de Tweede Kamer genoemd is en dat er over enige tijd een onderzoek zal liggen waarin zijn pennenvruchten door historici van het NIMH worden beoordeeld. 

Over de politieke conclusie die daar vervolgens uit wordt getrokken door de minister van Defensie van dat moment maak ik me minder illusies. Tot besluit van deze overdenking haal ik hier dan ook Sjoerd Sjoerdsma aan uit de Handelingen van het debat op 14 juni. Ik dank hem hier voor zijn inbreng, want aan hem is het te danken dat de cahiers van mijn vader nu bij het NIMH liggen, waar ik ze vanochtend met een warme handdruk mocht overhandigen aan de directeur.

Sjoerd Sjoerdsma (D66): "Mijn derde punt gaat over dienst- en bevelweigeraars. Het kabinet zegt dat als dienstweigeraars of hun nabestaanden kunnen aantonen dat hun weigering gebaseerd was op de kennis van extreem geweld, die casus onderzocht kan worden en gerehabiliteerd kan worden. Ik vind die regeling welkom, maar ik vind de voorwaarde wat raar, als je in gedachten neemt dat het beleid van het toenmalige kabinet was om dat geweld uit de Nederlandse samenleving te houden. Het beleid was om dat te verdoezelen en dat weg te houden."

De Handelingen van het Kamerdebat op 14 juni 2023 zijn te lezen op https://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/plenaire_verslagen/detail/2022-2023/93

Daar wordt wat groots verricht

Mijn vader maakte in de gevangenis als niet-erkend dienstweigeraar waarvoor hij een straf van drie jaar uitzat onder meer pentekeningen van de situatie om hem heen, en leverde daarin ook commentaar op situaties verder weg. In zijn cahiers schreef hij verder beschouwingen, dag- en logboeknotities, brieven, gedichten en persoonlijke overdenkingen. 

Een van zijn tekeningen gaf hij de titel Daar wordt wat groots verricht, en het bijschrift Nederland "bevrijdt" den inlander - zeker van zijn bezit en z'n leven! Hij dateerde deze tekening op 29/7/1947, een week na het begin van de Eerste Politionele Actie op 21 juli. 

Dat laat zien dat mijn vader zich ook in gevangenschap goed op de hoogte hield van de gebeurtenissen ver weg in Indonesië en daarop reflecteerde.

Deze tekening staat nu bij het artikel van de juristen Stan Meuwese, Jurjen Pen en Theo de Roos in het Nederlands Juristenblad van 30 juni 2023 met als titel Een pleidooi voor een amnestiewet voor Indiëweigeraars. 

Het hele artikel is voor niet-abonnees van het Nederlands Juristenblad hier te lezen. Onder de tekening van mijn vader staat het bijschrift: "Tekening in de gevangenis gemaakt door Indiëweigeraar Koos van der Waals. Hij werd op 28 mei 1947 door de krijgsraad veroordeeld tot drie jaar gevangenisstraf; eerder was zijn verzoek om erkenning van gewetensbezwaren op grond van de Dienstweigeringswet 1923 afgewezen. (collectie Eelco van der Waals)"

Onlangs zat ik - op 14 juni 2023 - in gezelschap van de hierboven genoemde Jurjen Pen een hele dag op de publieke tribune van de Tweede Kamer waar we het debat bijwoonden over het onderzoeksprogramma ‘Onafhankelijkheid, dekolonisatie, geweld en oorlog in Indonesië 1945-1950’. 

D66-Kamerlid Sjoerd Sjoerdsma bracht tijdens dit debat de casus van mijn vader en die van de bevelweigeraars De Hoog, Stokking en Smit onder de aandacht en overhandigde mapjes met informatie over hen aan de regering. Daarop zegde minister van Defensie Kajsa Ollongren hem toe dat ze die zou meenemen in het verificatieonderzoek door het Nederlands Instituut voor Militaire Historie NIMH dat is gericht op mogelijke rehabilitatie. Via het ministerie van Defensie heb ik daartoe al informatie van en over mijn vader aangeleverd, waaronder deze tekening met de context daarvan.

Voor het eerst in 75 jaar is er een kleine kans dat mijn vader en andere Indiëweigeraars in aanmerking komen voor rehabilitatie. Als zijn zoon reken ik nergens op maar hoop ik uit naam van mijn vader dat hij postuum het eerherstel krijgt dat hem en hen toekomt. Hij stond aan de goede kant van de geschiedenis. 

Uiteraard sluit ik me van harte aan bij het pleidooi van Meuwese, Pen en De Roos voor een amnestiewet voor Indiëweigeraars. 

Gestold in de herinnering

Met deze kleurenfoto van De Oude Zaal (van de Tweede Kamer) in vol bedrijf keer ik weer even terug naar het moment waarop die genomen werd. We zien hier de groene bankjes, het rode tapijt, links achter de regeringstafel staatssecretaris Annelien Kappeyne van de Coppello (aan wie ik eerder een geschreven herinnering wijdde) en naast haar staatssecretaris Henk Koning.

In het midden van de zaal zien we de oude stenografentafel met daarnaast de ombouw van het stenografentrapje waarover mijn oud-collega's en ik ons geruisloos naar en van onze werkplek bewogen. Achter het spreekgestoelte staat de jonge Frank de Grave, in de nis achter hem ontwaren we Kamerbode Bertus van Leeuwen, op de voorzittersstoel zit de legendarische Dick Dolman, die steevast de hamer liet vallen om 23.00 uur en dan de vergadering sloot, met naast zich griffier Wolter Koops.

Het zijn beelden en personen die in mijn geheugen gegrift zijn, waardoor ik deze zaal zó weer kan betreden. Deze foto is gestold in mijn herinnering, en er komt direct weer beweging in het beeld door een denkbeeldige startknop in te drukken waardoor de tijd weer gaat lopen.

Waarom de Kamer ooit is weggegaan uit deze sfeervolle zaal vol historie is me tot op de dag van vandaag een raadsel. Inmiddels ligt het Binnenhof er verlaten bij, al konden geïnteresseerden onlangs - op 17 juni 2023 tijdens de Dag van de Bouw - weer even in deze zaal, die van de Eerste Kamer en meer lieux de memoire in dit sprookjesachtige complex rondkijken. Ik heb geen gebruik gemaakt van die gelegenheid en ben er in mijn eigen herinnering naar teruggekeerd, zoals ik dat wel vaker doe nu ik na mijn pensionering terugkijk op mijn werkende leven. 

Die terugblik begon in december 2022 in de Haagse Kunstkring met het project Kijken naar het Binnenhof, waarin ook de Oude Zaal voorbij kwam in woord en beeld. Op de gelijknamige website https://www.kijkennaarhetbinnenhof.nl/ is dat allemaal nog terug te zien.

Herinneringen rijpen als goede wijn. Neem af en toe een glaasje, doe je ogen even dicht, en de beelden ontvouwen zich met het boeket voor je geestesoog. Santé! 

HET BEELD IS WAT BLIJFT

In memoriam Chris Winkler

Opeens is het beeld er weer: op een klein fotootje zie je hem staan, linksboven, in de hem zo kenmerkende houding - hoofd een béétje geloken, handen in de zakken, het ene been over het andere. "Nonchalant", zegt deze houding, en dat is ook wat deze man graag was, Chris Winkler, vriend, buurtgenoot, genieter van het schone, mateloos genieter.

Hoe vaak moest ik van hem (vinger geheven, ogen wijdopen, luister jongen!) in zijn hofjeswoning aan de Van Hogendorpstraat niet die éne passage horen uit de Carmina Burana, waarna hij de glazen bijschonk en het gesprek weer voortrolde?

We gingen samen naar Berlijn, lang voordat hij zou komen te overlijden, en inmiddels ook al weer lang voor de val van de Muur. Het was een prachtige en onvergelijke reis die ik koester als een kleinood - om maar één herinnering aan de vergetelheid te ontrukken haal ik hier het bezoek naar voren dat we brachten aan de Berliner Philharmonie, het mooiste en blijvend moderne concertgebouw midden in de herbouwde stad.

De voor het leven benoemde Herbert von Karajan schitterde er die dag door afwezigheid vanwege een lucratief platencontract elders; we hadden er de Berlijners voor aanvang al besmuikt over gehoord. Wat dit wereldorkest (juist niet) belette om demonstratief zónder dirigent (met alleen de eerste violist, die na het aftikken weer ging zitten om mee te spelen) waarlijk de sterren van de schitterende en hoogakoestische hemel te spelen. Kijk, met zóiets kon je onze Chris echt een ongelofelijk genoegen doen.

Ik kan nog veel vertellen over deze kleine geweldenaar met zijn melancholieke charme, maar voor nú moet ik me beperken tot deze foto waarop ik hem voor het eerst in járen weer zie staan.

In de Haagse Wagenstraat waar ik toen om de hoek (Groenewegje) woonde en ook die om reden wel eens binnenliep. (Het) "HCAK" heette dit voormalige winkelpand dat nu blijkens de naam was omgetoverd in Haags Centrum voor Actuele Kunst, gedreven door een kring waar Chris deel van uitmaakte, Philip Peters en meer. Ach weemoed...

Foto: Kunstenaarscollectief HCAK 1988 v.l.n.r. staand: Chris Winkler (overleden), Ori Ben Zeëv, Liesbeth van der Meent, Maarten Schepers, Willem Speekenbrink, Edith en Paulien (stagiaires) hurkend: Hanny Hazenbroek, Philip Peters en Hetty Looman

Lees ook: Michiel Morel - Haags Centrum voor Aktuele Kunst – Revisited

Deze herinnering aan Chris Winkler schreef ik eerder op 23 juni 2012 op Facebook

Vaderdag

Vandaag is het Vaderdag 2023. Natuurlijk denk ik aan mijn zoon, wiens vader ik ben - en die nu zelf ook vader is van zijn eigen zoon - en vooral aan mijn vader, die nu al ruim 17 jaar niet meer bij ons is.

Met mijn zoon zat ik de afgelopen week op het strand en uitkijkend over zee - de ideale mijmerstand, naast staren in een vuurtje - hadden we het over mijn vader, die de volgende dag voorbij zou komen in het Kamerdebat dat ik vanaf de publieke tribune zou bijwonen.

De uitkomst van dat debat brengt mijn vader weer terug in ons midden. In de 17 jaar sinds zijn overlijden is hij op tal van momenten voelbaar aanwezig geweest in mijn bewustzijn. Dat voelt altijd goed en maakt me tegelijk weemoedig en gelukkig.

Ook vandaag is de man die ik Pappa noem heel dichtbij. Ik kan hem bijna in mijn armen sluiten. Op deze Vaderdag doe ik niets liever dan dat.

Onafhankelijkheid, dekolonisatie, geweld en oorlog in Indonesië 1945-1950

‘Onafhankelijkheid, dekolonisatie, geweld en oorlog in Indonesië 1945-1950’ is de titel van het gelijknamige onderzoek van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde (KITLV), het Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) en het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, waarvan de resultaten werden gepresenteerd op 17 februari 2022.

https://www.niod.nl/nl/projecten/onafhankelijkheid-dekolonisatie-geweld-en-oorlog-indonesie-1945-1950

Op woensdag 14 juni 2023 vindt in de Tweede Kamer eindelijk het plenaire Kamerdebat plaats over de kabinetsreacties op dit onderzoek: https://www.tweedekamer.nl/debat_en_vergadering/plenaire_vergaderingen/details/activiteit?id=2022A10179

In de Volkskrant van vandaag - 12 juni 1023 - schrijven Stan Meuwese, Jurjen Pen en Theo de Roos in hun ingezonden bijdrage over dit onderzoek en het Kamerdebat. Theo de Roos is emeritus hoogleraar strafrecht, Jurjen Pen is advocaat en Stan Meuwese is rechtshistoricus, gepromoveerd op de rechtsgeschiedenis van de militaire dienstplicht.

Zij zetten zich in voor rehabilitatie van Indiëweigeraars en betogen in hun artikel: "We moeten ons koloniale verleden, ook in de eindfase, onder ogen durven zien. Het verwerken van het verleden, Vergangenheitsbewältigung, zoals de Duitsers dat noemen – en zij hebben er veel ervaring mee - begint met de waarheid te erkennen. Zaken bij de naam noemen."

Met Stan Meuwese heb ik al een tijd contact in verband met de dienstweigering van mijn vader, die vanwege zijn overtuiging drie jaar gevangenisstraf kreeg nadat hij met medeweigeraars voor de krijgsraad was verschenen. Over mijn vader en zijn principiële daad schreef ik al eerder een essay, en samen met Stan een artikeltje in het Vredesmagazine nr. 3 van 2021: van https://sites.google.com/site/driejaarvooreenzuivergeweten/artikel-vredesmagazine-2021

Dit jaar werk ik aan een boek over mijn vader aan de hand van zijn nagelaten cahiers, die hij grotendeels tijdens zijn gevangenschap vulde met beschouwingen, dagboekaantekeningen, tekeningen, gedichten, boekbesprekingen en meer. Daardoor kan ik hem aan de hand van zijn eigen geschriften sprekend invoeren.

Alle reden om woensdag naar de Tweede Kamer te gaan en er het plenaire debat te volgen vanaf de publieke tribune. Het is voor het eerst sinds ik september 2022 met pensioen ging en nu dus als bezoeker en niet meer als medewerker van de Kamer naar binnen ga. Ik ben er namens mijn vader. Stan Meuwese liet me weten dat Jurjen Pen er ook zal zijn.  

Waar alles over gaat

Begin mei (2023) kreeg ik op Linkedln een bericht van Vincent van Stipdonk. Hij schreef me dat hij naast zijn werk als Raadgever & Redacteur (hobby)muzikant is en een serie liedjes van onder de minuut maakt. Daarvoor wilde hij een gedichtje van me gebruiken dat ik jaren geleden had geschreven, met als titel  "Waar alles over gaat". Hij vroeg er mijn toestemming voor, die ik hem met alle plezier gaf. Twee weken later was het liedje klaar en stuurde Vincent het me toe. 

Voor mij is het voor het eerst dat woorden die ik schreef worden verklankt tot een liedje. In dit geval is het extra leuk dat die woorden zélf al over een liedje gaan, dat nu dus door de creativiteit van Vincent ook echt als zodanig bestaat. Dat ontroerde me direct op een aangename manier.

Vincent vroeg me om een bijpassende tekening en voegde die toe als achtergrond. Het liedje Waar alles over gaat staat nu op zijn website ZKL met Zeer Korte Liedjes die je vindt op het YouTube-kanaal hieronder.

Ik wens je veel kijk- en luisterplezier en Vincent veel succes met het ZKL (Zeer Korte Lied) waarvan hij uitvinder en uitvoerder is. 

Ons gezamenlijke liedje kun je hier beluisteren:

https://www.youtube.com/watch?v=e845m4kMlvc

En de tekst van mijn gedichtje lees je hier:

Daar is het liedje weer
waar alles over gaat

Het liedje dat je kent
vanaf de eerste maat

Een liedje van verlangen
een liedje van gemis

Dit liedje dat een liedje|
van alle liedjes is

Hier vind je het YouTube-kanaal van Vincent van Stipdonk met zijn Zeer Korte Liedjes. Vergeet niet om je erop te abonneren om op de hoogte te blijven van zijn nieuwe creaties!

https://www.youtube.com/@VincentvanStipdonk

Odysseus is thuis

 Op mijn blog schreef ik eerder al over het boek waar we op etsles bij Jan Naezer aan hebben gewerkt: onze eigen versie van de Odyssee, de thuisreis van Odysseus die we kennen uit de klassieker van Homerus. Nu is Odysseus (opnieuw) thuisgekomen, want het boek Odysseus is klaar. In etsen van veertien leerlingen en de slotprent van Jan Naezer zelf wordt het verhaal opnieuw verteld, in een oplage van vijftien exemplaren zodat ieder van ons die eraan heeft meegewerkt een unieke en complete verzameling grafiek mee naar huis kan nemen die door etser én boekbinder Rob Taal met de hand wordt ingebonden. 

Odysseus is te lezen en bekijken op de website https://atelierjannaezer.nl/odysseus/.

Hieronder het titelblad naar ontwerp van Jan Naezer, die ik dankbaar ben voor de gelegenheid om als nieuwe leerling direct aan dit prachtige project mee te werken. Na de negen eerdere boeken met klassieke verhalen uit het oude Griekenland, Mesopotamië en Egypte die de etsgroep sinds 1991 maakte is dit het tiende en tevens laatste boek dat het licht ziet. Het is een voorrecht om eraan te hebben meegewerkt en en passant de etstechniek beter te leren kennen. Het voelt als thuiskomen. 

Bij de dood van Huub Oosterhuis

Huub Oosterhuis is gisteravond, op eerste Paasdag 2023, overleden. Een groot deel van deze tweede Paasdag is hij in mijn gedachten, als een familielid dat er opeens niet meer is. Ik sta hier kort bij hem stil.

Aan het eind van mijn schoolloopbaan maakte ik kennis met hem en zijn werk. Nadat ik voordien op openbare scholen had gezeten kwam ik de laatste twee jaar voor het eerst op een christelijke school: de CSW, Christelijke Schoolgemeenschap Walcheren in Middelburg, aan het eind van de straat (Park de Griffioen) waar ik toen met mijn ouders en zusje was komen wonen.

Nieuw voor mij waren de (dag)openingen en het Liedboek voor de Kerken dat ik net als de andere leerlingen daarvoor ging gebruiken. Als kind uit een humanistisch gezin met een voorliefde voor poëzie ging er een deur voor me open naar nieuwe betekenislagen.

Huub Oosterhuis, Willem Barnard en diens pseudoniem Guillaume van der Graft waren de namen uit dat liedboek die er meteen uitsprongen en die ik nader ging lezen en beluisteren. Met hun eenvoudige en herkenbare teksten voorzagen zij in mijn behoefte aan zingeving.

Een mens te zijn op aarde van Oosterhuis ken ik nog altijd uit mijn hoofd en beschouw ik ook nu nog, 50 jaar na de eerste kennismaking, als een universele tekst over ons allemaal en ieder van ons. Ik schreef rond die tijd de tekst over in mijn handschrift en plaats die eveneens hierbij.

Huub Oosterhuis heeft nu alles volbracht. Moge hij rusten in vrede, de vrede die hij zijn leven lang heeft gebracht, ook aan een buitenkerkelijke jongen als ik. Ik gedenk hem in liefde en eerbied.

Een mens te zijn op aarde,
is eens voorgoed geboren zijn,
is levenslang geboortepijn.
Een mens te zijn op aarde
is leven van de wind.

De bomen hebben wortels
de bomen mogen stevig staan
maar mensen moeten verder gaan.
De bomen hebben wortels
maar mensen gaan voorbij.

De vossen hebben holen
de mensen weten heg noch steg
zijn altijd naar hun huis op weg.
De vossen hebben holen –
maar wie is onze weg?

De mensen hebben zorgen
het brood is duur, het lichaam zwaar,
en wij verslijten aan elkaar.
Wie kent de dag van morgen?
De dood komt lang verwacht.

Een mens te zijn op aarde
is pijnlijk begenadigd zijn
en zoeken, nooit verzadigd zijn,
is rusten in de aarde
als alles is volbracht.

Hoe zullen wij volbrengen
wat door de eeuwen duren moet;
een mens te zijn die sterven moet?
Wij branden van verlangen
tot alles is voltooid.

Huub Oosterhuis

Een parel in de mossel van de stad

Vandaag is het 31 maart 2023. Op de kop af twee jaar geleden wandelde ik met mijn tekenboekje en potloodje rond de Hofvijver op de dag dat de nieuwe Tweede Kamer zou worden geïnstalleerd na de verkiezing van 17 maart van dat jaar, en maakte ik op een bankje in de zon langs het water een snelle potloodschets van diezelfde Hofvijver en de Eerste Kamer, met rechts de Mauritstoren en links boven de daken uit de torentjes van de Ridderzaal. Die schets toon ik bij dit stukje.

Ik werkte toen nog op het Binnenhof, dat we in de zomer van 2021 zouden verlaten en waar ik zoveel voetstappen had liggen sinds ik er in 1975 was komen werken. Dat vertrek stemde (me) een beetje weemoedig en met dat vooruitzicht verzamelde ik actief visuele herinneringen om daar in retrospectief iets mee te doen. Salvador Dalì zei het al: “Afscheid is de geboorte van de herinnering”.

 

Maar eerst zou het nog 2022 worden, het jaar waarin ik na een lang werkzaam leven het ruime sop van de pensionering zou gaan kiezen. Dat deed ik in de vorm van een tentoonstelling met lezingenprogramma met als titel Kijken naar het Binnenhof. Ik kon me geen passender en inhoudelijker afscheid denken dan door het Binnenhof de revue te laten passeren in beeld, gesproken woord en geschrift. Plaats van handeling was de Albert Vogelzaal van de Haagse Kunstkring. En het potloodschetsje dat ik hier laat zien was daar een van mijn bijdragen aan de tentoonstelling, waar het te zien was tussen werk van Wim Bettenhausen, mijn collega Coby Pronk en Hans Kouwenhoven.

Wat is er veel gebeurd in die afgelopen twee jaar, realiseer ik me terwijl ik deze woorden schrijf en me die wandeling langs de Hofvijver met de aanblik van het Binnenhof nog in vol bedrijf voor de geest haal. Alweer hebben we net - 15 maart jongstleden - verkiezingen achter de rug, die ditmaal hun schaduw vooruitwerpen op een nieuwe Eerste Kamer. En ook nu is het land weer in rep en roer. Ik volg het ook nu weer van dag tot dag, met als verschil dat ik er nu als toeschouwer naar kijk met een frons van de wenkbrauwen en een zucht van vermoeidheid.

Ik hoef er behalve als actief burger die begaan is met de toekomst van het land niets meer mee. Het Binnenhof lijkt verder weg dan ooit.

Onveranderd is de rimpeling van de Hofvijver, en zoals eerder geef ik het slotwoord aan een dichter, in dit geval Jana Beranová in haar gedicht Oogopslag. Met een stille wenk aan de boven ons gestelden: luister naar de dichters, dan komt het misschien nog goed.

"De vijver is een parel

in de mossel van de stad."

Eelco van der Waals

Het vijvertje in boekvorm

Your heart is the size of an ocean (Rumi)

Na een ingrijpende operatie in 2016 beperkte mijn actieradius zich tot de achtertuin met het kleine vijvertje, dat voortdurend veranderde in aanblik. De lichtval, het kleinste zuchtje wind, flarden van regen, de sprong van een kikker, alles vormde deze natuurlijke compositie met een leven van zichzelf. 

Mijn camera deed de rest. Ik ging het vijvertje dagelijks fotograferen, de jaargetijden verstreken waarin ik volledig herstelde maar wel bleef terugkeren bij dit oog van licht en water dat altijd weer terugkeek. Honderden foto's maakte ik de afgelopen jaren al van alle wisselingen op de vierkante meter die getuigen van de veranderlijkheid. 

Zen is when, noemt Dave Brubeck zijn gelijknamige jazznummer, en mijn eigen zenmomentjes spelen zich nog altijd af bij het kleine vijvertje, dat een paar jaar sinds die eerste foto nu zijn eigen fotoboek heeft. Er ontvouwde zich een wereldje waarin altijd weer iets nieuws te ontdekken en beleven valt.

Sommige verhalen vertellen zichzelf, en ver hoef je niet te gaan. Kijk maar in het vijvertje achter je huis.

Het vijvertje - Your heart is the size of an ocean is net uitgekomen bij Brave New Books en is daar te bestellen in de webshop:

https://www.bravenewbooks.nl/shop/index.php/catalog/product/view/id/718245/s/het-vijvertje-your-heart-is-the-size-of-an-ocean-319144-www-bravenewbooks-nl/

Het vijvertje - Your heart is the size of an ocean 
Samenstelling en fotografie: Eelco van der Waals
Brave New Books, 2023
ISBN 9789464802634

De foto's van het vijvertje zijn ook te zien op https://www.instagram.com/explore/tags/hettuinvijvertje/

De reis van Odysseus

In mijn vorige stukje schreef ik over de Odyssee van Homerus en het boek dat we daarvan gaan maken met de etsers op het atelier van Jan Naezer waar ik op les zit. 

In de scène die ik ga verbeelden staat het zeemonster Charybdis centraal en de draaikolk in zee die zij veroorzaakt, waar het schip van Odysseus in getrokken wordt maar er gelukkig ook weer uit te voorschijn komt zodat onze held en hoofdpersoon zijn reis kan voortzetten op weg naar het langgerekte happy end, dat tussen vertrek en terugkeer maar liefst 20 jaar in beslag neemt.

Hoe doe je dat, zo'n draaikolk met de suggestie van peilloze diepte en verzwelgende zuigkracht? En dan ook nog op het platte vlak en in klein formaat? Het zijn vragen waar ik als novice op etsgebied mee rondloop en die mijn hand met daarin een potloodje in beweging brengen op schetspapier. 

Intussen loop ik als beginneling door het snoepwinkeltje waarin veel moois en lekkers te vinden is. Ik heb er nog maar geproefd van een beetje lijnets, aquatint, vernis mou en droge naald, en aan het werk om me heen zie ik welke mogelijkheden er in het verschiet liggen bij het combineren van deze en andere technieken.

Zoals op het plaatje hieronder, waarbij ik een aquatint over een vernis mou heb gezet om een diepe toon te krijgen zoals ik die straks nodig heb om op een klein vlakje papier de suggestie van een peilloze draaikolk in volle zee op te roepen, sterk genoeg om het schip van Odysseus erdoor te laten verzwelgen. De reis gaat verder.

Tussen Scylla en Charybdis

Op de middelbare school namen we kennis van de reis van Odysseus door een eindeloze reeks van beproevingen en gevaren, waarbij het telkens de vraag was of hij het er levend af zou brengen en uiteindelijk in zijn koninkrijk Ithaka zijn vrouw Penelope weer in zijn armen zou sluiten. Na 20 jaar is het eindelijk zo ver.

Een van de heftigste beproevingen is die in de smalle zee-engte tussen de monsters Scylla en Charybdis. Charybdis is als dochter van Poseidon en Gaea geboren als zeenimf, maar door Zeus veranderd in een gigantische, weerzinwekkende mond, die drie keer per dag enorme hoeveelheden water opzuigt en weer uitspugt, waardoor een dodelijke draaikolk ontstaat.

De scène waarin het schip van Odysseus ondanks behoedzaam manoeuvreren wordt opgezogen door Charybdis is mij toegevallen in het project waar ik als kersverse leerling op etsles bij Jan Naezer aan mag meedoen. Gezamenlijk maken we met hem en de leerlingen van zijn atelier een boek waarin ieder van ons één scene uit de Odysee tot een ets omwerkt, en alle etsen bij elkaar vertellen het hele verhaal, dat de Griekse dichter Homerus rond 800 v. Chr. in 12.000 versregels opschreef.

Het moge duidelijk zijn dat Odysseus het moment weet te te benutten waarop zijn schip weer door Charybdis wordt uitgespuwd en zijn gevaarvolle reis weet te hervatten.

Vanavond zit ik weer op het atelier en ga ik verder met de lessen, na mijn eerste kennismaking vorige week met de etstechniek vernis-mou, die ik vanavond ga combineren met aquatint. De afgelopen dagen heb ik me verdiept in het verhaal van Odysseus en heb ik afbeeldingen bij elkaar gezocht van de scène tussen Scylla en Charybdis. 

De negen boeken met klassieke verhalen uit het oude Griekenland, Mesopotamië en Egypte die de afgelopen jaren al zijn gemaakt door Jan Naezer met de leerlingen van zijn atelier zijn te vinden op de website https://atelierjannaezer.nl/boeken/. Dit jaar gaat daar dus een tiende - en laatste - boek bij komen, met een wel heel bijzonder verhaal, dat bij mij herinneringen oproept aan mijn middelbareschooltijd. Ik voel me bevoorrecht dat ik eraan mee mag doen en ik ga echt mijn best doen om er iets moois van te maken.

Afbeelding: Scylla en Charydis, geschilderd door Alessandro Allori (1535-1607)

Terug naar de verbeelding aan de macht

In de Volkskrant van 30 januari 2023 staat een artikel van de jonge historicus Daan Krahmer dat mij uit het hart gegrepen is. Hij schrijft dat veel van de crises waar we nu mee geconfronteerd worden - van wonen tot mentale gezondheid, van de klimaatcrisis tot het leenstelsel, van armoede tot uitsluiting zoals hij ze opsomt— zich lang geleden al aandienden, in de tijd van Joop den Uyl en zijn kabinet, en onder de daaropvolgende kabinetten zijn verergerd. Daar kan ik het alleen maar mee eens zijn.

Een citaat uit het artikel: "Den Uyl was de anti-Rutte, die Nederland in de jaren zeventig confronteerde met feiten over klimaatverandering, de groeiende loonkloof, dreigende polarisatie en een aanstaande energiecrisis. Niet omdat dat verhaal populair was, maar omdat dat verhaal verteld moest worden. Voor de volwassenen van morgen."

Toevallig heb ik het kabinet-Den Uyl van heel nabij meegemaakt in de Eerste en Tweede Kamer waar ik in 1975 kwam werken als stenograaf, waardoor ik net als mijn collega's midden in de plenaire zaal zat en de debatten daar op de vierkante meter kon volgen. Ik ging op het Binnenhof werken uit politieke belangstelling. Mijn belangstelling werd tijdens die lange debatten gevoed doordat het vaak echt ergens over ging en ik met velen het gevoel had dat hier geprobeerd werd ontwikkelingen in de samenleving bij te sturen in het algemeen belang. Dat daarbij het motto was "spreiding van kennis, macht en inkomen" sprak en spreekt mij ook nu nog aan en weerspiegelde de tijdgeest.

Het kabinet zette zich - met Jan Pronk als bevlogen minister op dat gebied - in voor meer ontwikkelingssamenwerking en verbetering van de mensenrechten, en het kwam met vier hervormingsvoorstellen op sociaal-economisch gebied: de vermogensaanwasdeling, de Wet op de Ondernemingsraden, de Wet op de Investeringsrekening en de grondpolitiek.  

In de jaren na het kabinet-Den Uyl ging de slinger (weer) de andere kant op en werden de teugels in de samenleving meer overgelaten aan de wetten van de markt, die wel zou zorgen voor evenwicht en een kleinere kloof tussen rijk en arm. Dat is een illusie gebleken waar miljoenen mensen - miljarden mensen op wereldschaal - nu de wrange vruchten van plukken. De huidige recordwinst van het inmiddels niet meer Nederlandse olieconcern Shell spreekt in dit verband boekdelen.

In 1971 kreeg Den Uyl het rapport in handen van de Club van Rome, die stelde dat de naoorlogse economische groei niet eeuwig kon duren en ten koste gaat van natuur en milieu. De klimaatcrisis van onze dagen tekende zich in die jaren al af als de oliecrisis. Wie erbij is geweest weet nog dat Joop den Uyl op televisie de Nederlandse burgers toesprak en de problemen uitlegde, met argumenten en voorbeelden. "Zo bezien keert de wereld van voor de oliecrisis niet terug", is een uitspraak van Den Uyl over de distributie van benzine en de instelling van een autoloze zondag. Het zijn woorden die doorklinken tot in onze tijd, 50 jaar later. De ongelijkheid in de wereld en de klimaatcrisis hebben in al die decennia van pappen en nathouden een ernst en een omvang bereikt die niet houdbaar meer is.

Ik ben het van harte met Daan Krahmer eens: misschien moeten we - anders dan sommige leidende politici van nu stellig beweren - in Nederland wél terug naar de dagen van Joop den Uyl. Terug naar de verbeelding aan de macht. De jonge Jan Pronk van destijds muntte dit motto op 10 december 2022 als titel van zijn lezing in de Haagse Kunstkring met 10 concrete voorstellen ("10 over groen") om het einde uit te stellen en te werken aan wezenlijke hervormingen. "Dan wordt uitstel afstel. Dat is met recht de verbeelding aan de macht." 

https://sites.google.com/view/deverbeeldingaandemacht/homepage

Poëzieweek 2023

Ook morgen, 1 februari 2023, is het nog Poëzieweek. Daarna moeten we met alle dichters en poëzieliefhebbers weer een jaartje wachten, tot Gedichtendag 2024 op de laatste donderdag van dat jaar.

Morgen krijg je bij de boekhandel bij aankoop van een dichtbundel nog het poëziegeschenk cadeau. 

Natuurlijk denk ik op deze 31ste januari weer terug aan tien jaar geleden, Gedichtendag 2013, 31 januari 2013, waarop toenmalig wethouder van Onderwijs van Den Haag Ingrid van Engelshoven het Sonnet voor 456 letters van Ramsey Nasr onthulde in de Haagse Centrale Bibliotheek aan het Spui. 

Dat gedicht was daar aangebracht op initiatief van de Haagse Poëzieroute waar ik samen met Elsje Heuff nauw bij  betrokken was, in eveneens nauwe samenwerking met Charles Noordam, toen directeur van de Haagse Bibliotheek. Ramsey Nasr schreef zijn sonnet op Gedichtendag 2012 voor de bibliotheken waaraan hij het opdroeg.

De onthulling van zijn sonnet vond plaats op de dag dat Ramsey Nasr als Dichter des Vaderlands werd opgevolgd door Anne Vegter.

Maar nu is het dus weer (en nog) Poëzieweek. Hieronder als eerbetoon en herinnering nogmaals het prachtige gedicht, en de foto die Catharina Abels tien jaar geleden maakte van de onthulling door directeur van de Haagse Bibliotheek Charles Noordam en wethouder Ingrid van Engelshoven van het sonnet van Ramsey Nasr.

Sonnet voor 456 letters

En hier gebeurt het allemaal: vanbinnen
liggen de zinnen doodstil ingeklapt
als chromosomen, diep onder mijn kaft.
Ze wachten op een oog om te beginnen.

U leest – en loom weet zich een vers te ontspinnen.
Het was een val, u bent erin getrapt.
Geen geld of eeuwigheid wordt u verschaft.
Hooguit een ander heeft hier bij te winnen.

Andermans letters kapen uw gedachten:
mijn minutieus verzonnen DNA
Heeft uit het niets al wat bestaat onttroond.

Mijn lichaam fonkelt op geroofde krachten.
Voel hoe ik groei en blakend openga.
Wie leest, wordt door het leven zelf bewoond.

Ramsey Nasr

Directeur van de Haagse Bibliotheek Charles Noordam en wethouder Ingrid van Engelshoven onthullen het sonnet van Ramsey Nasr. Foto: Catharina Abels.

Loverendale

Toen ik, nog niet zo lang geleden, op het Binnenhof werkte ging ik elke woensdag naar de Haagse biologische markt, naast de Tweede Kamer. Een van die vele keren kocht ik bij de biologische kaasboer een stuk oude kaas van Loverendale, de legendarische Zeeuwse boerderij die kort daarop zou ophouden met het maken van kaas. Dat laatste stukje heb ik hier op de foto gezet.

Ik heb lang geleden nog een zomer bij Loverendale in Oostkapelle gewerkt en zal het nooit vergeten. Loverendale is voor mij en velen een begrip als biologisch-dynamisch bedrijf en als organische minisamenleving waarin veel van de idealen van de antroposofie in de praktijk werden toegepast op een doordachte en praktische manier. Loverendalebrood, kaas en andere producten werden door het hele land in reformwinkels verkocht in het karakteristieke doffe halftransparante papier met Demeteropdruk.

Loverendale werd in 1926 als een van de eerste biologisch-dynamische landbouwbedrijven ter wereld opgericht door Marie Tak van Poortvliet, die verder ook een grote rol speelde als spil van de kunstenaars van de Domburgse Groep. Zij zette zich in voor nieuwe economische verhoudingen ten behoeve van een gezonde samenleving. De naam is afkomstig van haar toenmalige woonhuis, Villa Loverendale, in het lover op de plek waar nu het Badhotel Domburg staat.

Loverendale heet nu Loverendale Ter Linde, waaruit al blijkt dat de kern van de bedrijfsfilosofie overeind is gebleven en een nieuwe en eigentijdse invulling heeft gekregen. Het is nog altijd een gemengd bedrijf en brood wordt er nog altijd gebakken, maar de heerlijke kaas van weleer bestaat alleen nog in mijn herinnering. Een van de volgende keren dat ik de komende zomer weer in Zeeland ben ga ik er met Angèle toch weer eens kijken, en natuurlijk koffie drinken op het terras na een bezoekje aan de boerderijwinkel. 

https://www.loverendaleterlinde.nl/nl/

Gedichtendag in de Kamer

Morgen is het weer Gedichtendag - zoals ieder jaar op de laatste donderdag van januari. Sinds Jeltje van Nieuwenhoven in 2000 als voorzitter van de Tweede Kamer voor het eerst de Kamervergadering opende met het voorlezen van een gedicht op deze dag is een bijzondere traditie ontstaan die ik eerder al beschreef op mijn blog.

Dat eerste gedicht dat op Gedichtendag weerklonk in 's lands vergaderzaal was Oneindig veel problemen van dichter Rutger Kopland.

Op 26 januari 2023 is het voor de 24ste keer Gedichtendag - die vanaf 2013 tevens de eerste dag is van de Poëzieweek, met dit jaar als thema vriendschap. Van die 24 gedichtendagen waren er 16 waarop de plenaire vergadering van de Tweede Kamer werd geopend en opgeluisterd met poëzie. Uit het overzicht dat ik ervan bijhield in de jaren dat ik bij de Kamer werkte en me als poëzieliefhebber en dichter inzette voor voortzetting van deze levende traditie blijkt dat dat van 2000 t/m 2012 ieder jaar gebeurde. In 2013 t/m 2017 viel er een gat, dat in 2018 en 2019 weer werd gedicht; in 2020 gebeurde het opnieuw niet maar in 2021 gelukkig weer wel, en in 2022 niet.

Een jaar geleden schreef ik op mijn blog: "Volgend jaar werk ik op Gedichtendag niet meer bij de Kamer. Wel blijf ik als poëzieliefhebber en dichter natuurlijk volgen welk gedicht dan zal worden voorgelezen door de voorzitter. Want in een prozaïsche werkelijkheid houdt de poëzie ons op de been."

Deze week werd ik verrast door de mail die ik kreeg van griffier Harmanda Post die me liet weten dat de jaarlijkse traditie in de Kamer wordt voortgezet en dat de Kamervoorzitter op Gedichtendag een gedicht zal voordragen.

Prachtig dat de Kamer hiermee - met dank aan Harmanda - een waardevolle traditie voortzet die losstaat van het politieke gekrakeel, geen geld kost en alle dichters van Nederland (en Vlaanderen) in het hart raakt. Cultuur (en poëzie) hoort in de Kamer.

Ik zit donderdagochtend op Gedichtendag natuurlijk klaar om via de app Debat Direct en de livestream van de Kamer de opening te volgen en te genieten van het gedicht dat de toon zet voor dit jaar.

Oneindig veel problemen liggen ook nu weer op het bordje van de Kamerleden om op te lossen. Na een gedicht gaat alles beter.

Waals van der Jacobus Jan

Vandaag kreeg ik een e-mail van het Team Beheer van "Joint IV Commando / InformatieBeheer / Semi-Statisch InformatieBeheer Defensie Materieel Organisatie, Ministerie van Defensie". Een hele mond vol voor het semi-statisch archief van Defensie waarin de gegevens zijn opgeslagen van alle Nederlandse dienstplichtigen. 

Omdat mijn vader ooit ook dienstplichtig was vroeg ik, onder overlegging van zijn overlijdensbericht en mijn identificatiebewijs, toestemming om zijn registratiekaart in te zien. Dat ik die vandaag meteen digitaal in PDF kreeg toegestuurd is een meevaller. En nu ik tot in detail kan zien wat het ministerie over hem heeft bijgehouden raakt dat me meer dan ik had kunnen denken.

Het belang van deze gegevens is gelegen in het feit dat mijn vader werd opgeroepen voor militaire dienst, behorende tot de lichting 1945, geen gehoor gaf aan de opkomstplicht en dienst weigerde, niet erkend werd en door de krijgsraad te velde werd veroordeeld tot 3 jaar gevangenisstraf.

Gedurende zijn gevangenschap schreef en tekende hij een stapel cahiers vol die ik na zijn overlijden erfde en die nu de basis vormen voor het boek dat ik over hem aan het schrijven ben.

Maar laat ik me nu beperken tot het eerste fragment van de zending die ik vandaag van het semi-statisch archief van Defensie ontving: de kop van het registratieformulier. Voor echtheid gewaarmerkt in Gorinchem, 31 januari 1947 door reserve-kapitein A.A. Hogeweg.

Defensie liet er dus geen gras over groeien, want mijn vader schreef later in zijn cahiers*): "Op 30 Jan bracht de MP [Militaire Politie] mij onder bewaking naar Gorcum." 

*) te lezen in het essay dat ik eerder over hem schreef: https://sites.google.com/site/driejaarvooreenzuivergeweten/de-keuze-van-koos-van-der-waals

Binnenkort meer over deze CONTROLELIJST betreffende: Waals van der Jacobus Jan. De kop is eraf.

Weerspiegeling in AI

In 2014 schreef ik - voor de Hofvijver Poëzieprijs van dat jaar - de gedichtencyclus Weerspiegeling over de oude Joodse buurt van Den Haag. In de negen jaar die sindsdien verstreken is het thema me op de achtergrond blijven bezighouden als iets wat bij mijn leven en mijn opvoeding hoort. 

In kladjes, schetsen en aantekeningen gaf ik hier en daar al aanzetten voor een langere cyclus zoals ik die in de verantwoording bij mijn cyclus indertijd al aanstipte. *)

Toen ik een tijdje terug hoorde over ChatGPT en het gebruik van deze slimme chatbot door dichters besloot ik de proef op de som te nemen. Ik maakte een account aan, logde in en tikte als opdracht in:

"schrijf een sonnet over de oude joodse buurt van den haag".

Binnen een paar minuten had de kunstmatige intelligentie (AI) achter ChatGPT de volgende veertien regels op mijn scherm gezet, inderdaad, in de vorm van een (Shakespeare-)sonnet en op rijm:

In de oude joodse buurt van Den Haag
Klinkt het gezang van Sefardische zang
Gedragen door de wind, die zacht en laag
De smalle straatjes door, langs oude gang

Daar waar de synagoge staat te glimmen
In gouden gloed van setting zonlicht, schijnt
Een monument van trouw en toewijding
Aan God en Joodse wet, die hier ontwijnt

De geuren van de keuken, pittig en zoet
Vermengen zich met geur van bloemenpracht
De mensen die hier wonen, oud en jong
Zijn trots op hun geschiedenis en macht

De oude joodse buurt, zo vol van leven
Een stukje Amsterdam, midden in Den Haag.

(ChatGPT)

Wouter van Heiningen, ook dichter, probeerde het net als ik - met "write a poem in the style of Charles Bukowski' en "write a poem (in dutch) in the style of Jules Deelder" - en schreef erover op zijn blog en op Facebook. Ik beloofde hem over mijn eigen ervaring met ChatGPT-gedichten te berichten, en ik doe dat bij dezen. 

Of het echt(e) poëzie is, of het sonnet hierboven voldoet aan mijn verwachtingen, of het uitdrukt wat mijn gemoed me ingeeft over de Verdwenen buurt - want zo wordt de oude Haagse (Asjkenazische) Jodenbuurt aangeduid - en of ChatGPT het verschil kent tussen Asjkenazische en Sefardische Joden zijn vragen waarop het antwoord buiten het kader van dit stukje valt. Maar interessant is het wel, deze nieuwe wereld.

En in elk geval helpt het me weer op weg met de aanvulling van mijn cyclus, die volgend jaar mogelijk het licht zal zien over de Joodse buurten van Amsterdam en Den Haag. Want dat was en blijft de bedoeling.

Een andere keer meer over de gedichten uit Weerspiegeling.

--

*) "Weerspiegeling is een ode aan de verdwenen Joodse buurt van Den Haag, geschreven in het kader van de Hofvijver Poëzieprijs 2014. Eelco van der Waals (Amsterdam, 1956) werkt aan een langere cyclus over de Joodse buurten van Amsterdam en Den Haag. Hij is afkomstig uit een familie met veel dichters, is opgegroeid met poëzie en schrijft gedichten vanaf zijn elfde jaar."

Practische geloofsbeleving

“Nu komt in ieders leven onvermijdelijk de tijd dat hij in zijn beeld van zijn eigen wezen zijn vader weer tegenkomt.”

Stefan Zweig, De wereld van gisteren

Mijn voornemen voor 2023 is vooral om eindelijk het boek over mijn vader en zijn morele keuzes te schrijven dat al een tijd op stapel staat. Nu ik zijn nagelaten cahiers sinds begin van dit jaar met dat doel ter hand neem doe ik iedere keer weer nieuwe ontdekkingen. Prachtig en ontroerend om je eigen vader zo persoonlijk tegen te komen en in zijn hoofd te kunnen kijken aan de hand van zijn eigen geschriften. De meest indrukwekkende passages schreef hij in gevangenschap als niet-erkend dienstweigeraar ten tijde van de politionele acties.

Binnenkort ga ik voor het eerst naar het Nationaal Archief om daar te graven naar de zaak voor de krijgsraad die mijn vader en zijn drie medeweigeraars veroordeelde en om een antwoord te vinden op de vraag naar het verschil in strafmaat tussen hen. Mijn vader beriep zich als enige niet op een godsdienstige overtuiging maar op zijn geweten, en hij kreeg daarvoor van hen vieren de zwaarste straf van drie jaar gevangenschap. Hoe gevaarlijk is een geweten?

Bij het lezen van zijn cahiers is het duidelijk dat de jonge Koos van der Waals zijn tijd in gevangenschap voor een belangrijk deel besteedt aan het aanscherpen en formuleren van zijn zedelijke opvattingen. Opvallend is het dat hij daarbij wel degelijk geïnspireerd wordt door een geestelijke macht die aan het goddelijke grenst of die hij soms zelfs als zodanig aanduidt. Tegelijk is hij geen lid van een kerkgenootschap en wil hij zich daar ook niet bij aansluiten. Het maakt me vanuit de humanistische opvoeding die hij en mijn moeder mij en mijn zusje later zouden geven steeds benieuwder naar de bron van zijn handelen, die in deze indringende tijd te vinden moet zijn.

Tussen de handgeschreven regels in zijn blokschrift valt mijn oog op de woorden "practische geloofsbeleving" waar ik met mijn telefoon een foto van maak die ik hier laat zien. Ik houd halt bij dit moment om te overdenken wat mijn vader hier heeft geschreven als persoonlijke beleving van zijn geestelijke overtuiging in zijn gevangenisleven van alledag. 

Ik sluit mijn ogen en neem in gedachten plaats naast hem tussen de muren waar hij zit. De wereld van gisteren loopt over in die van vandaag.