Doel en middelen

Op 12 december 1948 schrijft mijn vader als niet erkend dienstweigeraar in zijn gevangeniscahier over Doel en middelen. Onderaan pagina 55 van dit cahier dat hij in de gevangenis van Zutphen vulde met zijn overdenkingen schrijft hij deze alinea waarin hij ontvouwt wat hij voor zich ziet en hoe:

"De practijk moet uiteindelijk gelijk worden aan de theorie, want dan - en niet eerder - is het ideaal werkelijkheid geworden. Het enige, wat er dan te doen staat is: die practijk reeds NU, vandaag, zo ideaal mogelijk te maken. Niet wachten op een verre toekomst voor de realisatie, neen: NU doen!"

Rot

Rond 2017 begon ik met fermenteren. Aan de hand van Christian Weij en zijn boek Verrot Lekker betrad ik een wereld vol oude kennis, lekkere recepten en gezondheid door de aanstekelijke manier waarop Christian zijn boodschap weet over te brengen. Na zijn tweede boek Verrot Gezond kreeg ik de smaak goed te pakken en vulde mijn plankje met fermenteerboeken zich gestaag: Adam Elabd en zijn Fermenteren stap voor stap, Sandor Katz met zijn Wild Fermentation, Petra Casparek met Inmaken & fermenteren en René Redzepi en David Zilber met hun meesterlijke Noma's handboek voor fermenteren. 

Natuurlijk begon ik met zuurkool als klassieker, daarna ging ik recepten uitproberen voor gefermenteerde dranken, sauzen, zuurdesembrood, boter en meer, om vervolgens vis (vlees laat ik rusten) aan een onderzoek te onderwerpen. Mijn Romeinse garum van ansjovis - de lekkerste vissaus van de wereld - gaat volgende week in kleine flesjes.

Al die tijd zag ik regelmatig de naam voorbijkomen van Meneer Wateetons en diens boek Over Rot, dat ik ook weleens heb doorgebladerd maar altijd weer teruglegde of -zette. Pas deze week heb ik mezelf versie 2.0 cadeau gedaan, en nu ik het aan het doorlezen ben voelt het als een verrijking en aanvulling van wat ik de afgelopen jaren aan fermenteerkennis heb opgedaan. Veel achtergrondkennis, een goede theoretische onderbouwing van de gezondheidswinst die gefermenteerd voedsel merkbaar oplevert, en een handzaam overzicht van fermentaties uit de hele wereld. 

Het nieuwe fermenteerseizoen staat weer bijna voor de deur. Ik loop me alweer warm tussen de pagina's van Over Rot 2.0 - van Amazake tot Zymase. 

Pruimenjam

De natuur houdt ons ieder jaar een spiegel voor, en helemaal duidelijk is dat bij de veranderende aanblik van de pruimenboom. Hoeveel bloesems zitten er nu weer in - en hoeveel fruit is er te verwachten? Vanaf het voorjaar houden deze en vergelijkbare vragen me telkens weer bezig. Hoeveel bijen vliegen er rond en wat zullen ze nu weer bestuiven? En als de eerste vruchten zichtbaar zijn - hoe lang blijven de halsbandparkieten nog weg, die veel van de pruimen aanvreten en ze daarna op het gras onder de boom laten vallen? 

Ook dit jaar was dat niet anders. Vanaf de eerste pruimenbloesem via de oogst op een blauw bord tot aan het uiteindelijke resultaat, de zelfgemaakte pruimenjam in glazen potten met een handgeschreven etiket, krijgt de tijd betekenis in de beelden van het pruimenseizoen.

Zoals hieronder in drie variaties van eigen hand: (1) schets van de pruimenbloesem op mijn telefoon met de app ArtRage, (2) oogst van gele pruimen in een blauw bord op een houten tafel buiten, balpen en aquarelpotlood op papier in mijn tekenboekje, en (3) de verse pruimenjam van dit jaar - Gele pruimenjam met gember, kaneel en port. Het leven is goed.

Het hele leven

Vandaag over twee maanden is het weer 24 september, de sterfdag van mijn moeder elf jaar geleden. Bij haar laatste dag schreef ik een kleine cyclus van tien gedichten die een jaar geleden uitkwam onder de titel Mamma - Gedichten bij je laatste dag. 

Deze gedichten vloeiden in één keer uit mijn pen en liet ik tien jaar rusten zonder er iets aan te veranderen. Ik ben blij dat ze kennelijk ook bij anderen een gevoel van authenticiteit oproepen, getuige de reactie hieronder.

Een lezeres die ik kortgeleden sprak over dit bundeltje liet me weten dat het de eerste keer in haar leven is dat ze zo ontroerd is geraakt door gedichten, en dat in alle ervaringen van die laatste dag voor haar het hele leven besloten ligt - als een liefdesverslag. Ik ben geraakt door zo'n reactie, die ik hier graag deel. Het zou mijn moeder goed doen.

Hieronder het slotgedicht van de bundel, en onderaan dit bericht de bestelinformatie van uitgever Brave New Books. Op de bijgaande foto geeft mijn moeder mijn zusje de fles in ons geboortehuis. Deze foto staat op de voorzijde van het omslag.  

X

Niemand

die weet hoe

het nu moet,

met je haar

op je kussen

met de tanden

in je mond

met je duster

aan het haakje

en je slippers

op de grond.

Je pyjama

rond je leden

en je koffer

in de kast.

hoe het moet

met je verleden

en wie daar

dan nu op past.

Eelco van der Waals

Mamma - Gedichten bij je laatste dag

Brave New Books, 2023

ISBN 9789464922431

Het bundeltje is voor € 12,50 + verzendkosten te bestellen via de webshop van Brave New Books via deze link:

https://www.bravenewbooks.nl/shop/index.php/catalog/product/view/id/774564/s/mamma-gedichten-bij-je-laatste-dag-347000-www-bravenewbooks-nl/

Midden in de levensstroom

Het is maandag 9 juni 1947. Mijn vader is een kleine twee weken eerder, op 28 mei, door de krijgsraad veroordeeld tot drie jaar gevangenschap als niet-erkend dienstweigeraar in het kader van de politionele acties. Hij zit in de cel samen met zijn eveneens veroordeelde collega-dienstweigeraar Theo, die zoals mijn vader het ziet "(...) aan de oude cultuurvormen zit vastgeklonken, en dat belemmert en brengt gevaren mee."

In zijn gevangenisdagboek vervolgt mijn vader met: "Als anti-militaristen leveren wij vanzelfsprekend kritiek op het militaire systeem, ja, op de gehele vastgelopen maatschappij. Maar feitelijk hebben we daartoe niet eerder het recht, dan wanneer wij in plaats van deze verouderde cultuur een nieuwe kunnen geven. Dat legt ons de plicht op om voortdurend de remmende, verslappende tendenzen van deze tijd en buiten onszelf aan te tasten, zodat de tijdgeest zijn kans krijgt om ons te bevruchten. En dat wil zeker niet zeggen: alle dingen van deze periode afkeuren, maar: goede elementen eruit halen om iets zuivers tot stand te brengen. Dus: staan midden in de levensstroom, zonder meegesleurd te worden." 

Het is een boodschap van alle tijden, waarin we ook nu, 77 jaar later, veel kunnen herkennen. Het goede eruit halen om iets zuivers tot stand te brengen. Ik teken ervoor.

De zomer die kwam

Het afgelopen voorjaar stelde ik van de nagelaten gedichten van mijn oma een bundeltje samen met als titel Als de zomer, de zomer eens komt.  Het verscheen, 132 jaar na haar geboorte (Amsterdam, 1892), bij uitgever Brave New Books en bij die gelegenheid sprak ik de hoop uit dat haar bundel breed gedeeld en gelezen zou worden.

Die hoop is bewaarheid. Via de webshop van Brave New Books, de vitrine van de Haagse Kunstkring en Omeros Books in Den Haag vonden mijn oma's gedichten al aftrek, en ook via de rubriek Uitgaven van Drukwerk in de Marge zijn al regelmatig bestellingen binnengekomen die ik zelf, als samensteller en trotse kleinzoon, met een grote glimlach afhandel.

De laatste bestelling via het laatstgenoemde kanaal kwam binnen uit Antwerpen, nadat ik eerder al andere exemplaren verzond naar België en Italië. Mijn oma gaat met haar gedichten de grens over, en na de hoopvolle titel Als de zomer, de zomer eens komt kan ik inmiddels in de zomer van 2024 constateren dat het gaat om De zomer die kwam.

Hieronder het titelgedicht, en onderaan dit bericht bestelinformatie, want de bundel blijft leverbaar via de webshop van Brave New Books.

't Wordt lente en 't jubelend vogelgerucht
Vervult weer de zuivere hoge lucht
't Herleeft al in blijheid
't Zingt al in vrijheid
Om de lente, de lente die komt

De winter met stormende winden en vlagen
Verdween, nu komen weer lichte dagen
Dagen vol zonnegloed
Oogen met nieuwen moed
Om het leven, het leven dat komt

O Lente met uw wondere machten
Geef ook onze ziel nieuwe krachten
Om te gevoelen die vrijheid
Om te delen die blijheid
Als de zomer, de zomer eens komt

Willy Swarts
Als de zomer, de zomer eens komt 
Nagelaten gedichten 1916-1919
Brave New Books, 2024
ISBN 9789465014302

https://www.bravenewbooks.nl/shop/index.php/catalog/product/view/id/797501/s/als-de-zomer-de-zomer-eens-komt-nagelaten-gedichten-1916-1919-289831-www-bravenewbooks-nl/

Plaattoon

Leren gaat in stapjes, merk ik ook nu weer. Iets valt je op, je kijkt er beter naar, en met snippertjes informatie erbij waar je eerder geen acht op sloeg ontstaat er een verband waardoor je begint te begrijpen wat je ziet.

Waar heb ik het over? Een speciale kwaliteit in de etsen van Charles Donker sprak me meteen aan, namelijk zijn vermogen om toonwaarde, sfeer en de suggestie van schilderachtige verte aan te brengen in zijn lijnetsen, zelfs zonder het gebruik van aquatint dat etsers vaak gebruiken voor toonwaarden.

Ik las erover in het boek over Donker dat ik bezit, begreep niet helemaal wat daar - over het gebruik van oude vitrage - stond en legde mijn vraag voor aan etser Jan Naezer, bij wie ik het etsen al een beetje leerde. In zijn antwoord sprong het woord naar voren dat nu de titel is van dit stukje: plaattoon.

Bij het afdrukken van een ets en bij de stap daarvóór, het afslaan van de plaat zodat de inkt alleen nog dáár zit waar die nodig is voor de gedrukte afbeelding, probeerde ik tot dusverre steeds alles buiten de lijnen weg te poetsen om de tekening zo schoon en contrastrijk mogelijk te laten uitkomen.

Na Naezers reactie over plaattoon en het bestuderen daarvan op etsen begrijp ik dat het ook anders kan. En door de voorbeelden met en zonder toon die etser Peter de Leur me stuurde - waarvoor dank! - wordt meteen inzichtelijk wat toon toevoegt en dat die een ets spannender kan maken.

Door op de plaat een waas van inkt laten staan en daarmee te spelen door die plaattoon op een gewenste plek lichter of zwaarder aan te zetten ontstaat het schilderachtige effect waar ik naar zocht. 

Ik ben alweer een paar stapjes verder dan voordat ik in mijn denken over deze kwestie begon. Ik ga het op mijn etspers uitproberen en beschouw dit nu al als een welkome aanvulling op mijn palet.

Peter de Leur, ets (links) met en (rechts) zonder toon

Lotgenoten

Wat doet het me goed om in de lotgenotengroep Aneurysma patiënten NL/BE de reacties te kunnen volgen op mijn dichtbundel Aortaboog - Gedichten in dankbaarheid.

Alweer is mijn bundeltje besteld voor een dierbare die binnenkort geopereerd zal worden om een nieuwe aortaboog te krijgen. Natuurlijk reageer ik direct op het berichtje hierover en wens ik de patiënt en zijn partner een voorspoedig herstel. 

Omdat ik nog precies weet hoe het in mijn geval allemaal ging en welke impact dat herstel had komt het allemaal weer heel dichtbij. Toen ik geopereerd werd kende ik nog maar één ander die ook een nieuwe aortaboog had, en die zijn leven weer volledig had opgevat.

Na en door mijn bundeltje Aortaboog zijn meer lotgenoten uit de schaduw in het licht gestapt en is mijn gevoel van dankbaarheid verrijkt met het besef van verbondenheid - deel uit te maken van een kring voor wie dit ene woord meer omspant dan taal kan uitdrukken.

In mijn nabrander in de bundel omschrijf ik dit als volgt:

"In het volle besef dat het leven met iedere hartslag weer doorgaat, dat je geluk hebt gehad, dat je een ervaring rijker bent geworden waar je stil en dankbaar van wordt."

Stil en dankbaar word ik ook nu bij het bericht in deze lotgenotengroep. We leven niet alleen maar met elkaar.

Eelco van der Waals

Aortaboog - Gedichten in dankbaarheid

Paperback 11 x 18 cm, 33 pagina’s, € 12,50

Uitgever Brave New Books, 2024

ISBN 9789465015835

Verkrijgbaar via de boekhandel en in de webshop van Brave New Books via deze link:

https://www.bravenewbooks.nl/shop/index.php/catalog/product/view/id/802327/s/aortaboog-gedichten-in-dankbaarheid-101233-www-bravenewbooks-nl/

Whistler

Sinds ik (al een beetje) heb leren etsen op les bij Jan Naezer kijk ik anders, en oplettender, naar etsen van bekende en onbekende kunstenaars. Ik probeer te doorgronden hoe ze hun ets hebben gemaakt en welke technieken ze hebben gebruikt om het resultaat te bereiken dat me zo aanspreekt. 

Voor mezelf heb ik een album aangelegd met etsvoorbeelden, aanvankelijk met alleen etsers van Nederlandse bodem. Rembrandt, Charles Donker, Wim van der Meij, Wim Bettenhausen, Willem Witsen, Jan Coenraad Nachenius, Jan Veth en Wanda Plantinga. Voorbeelden van hun werk die me aanspreken en waarvan ik iets hoop te leren staan daar bij elkaar om bij het maken van een nieuwe ets te voorschijn te halen en in te zoomen op een detail of juist het hele beeld, de opbouw ervan en de vlakverdeling in me op te nemen. 

De weergaloze arceringen van Rembrandt die licht en donker weergeven, de nevelachtigheid bij Charles Donker die een zachte diepte en gelaagdheid brengt in een lijnets *), de ragfijne achtergronden bij Wim van der Meij, de schilderachtigheid bij Wim Bettenhausen - aan elke ets is veel te zien en te beleven.

Van de buitenlandse etsers in mijn album met voorbeelden springt James McNeill Whistler eruit met een prent uit zijn in Venetië gemaakte reeks Venice Sets. Zijn Nocturne ademt een dromerige sfeer en geeft Venetië in silhouet weer tegen een even duidelijke als suggestieve horizon, gezien vanuit de lagune. Schilderachtig van afstand, tekenachtig van dichtbij, met een prachtige lijnvoering en een betoverende lichtval. Magisch.

James McNeill Whistler, First Venice Set - Nocturne, ets, 1879–80. Collectie Metropolitan Museum of Art

*) In het artikel Contemplatie en vernuft van Ed de Heer in De etsen van Charles Donker lees ik dat Donker vitrage gebruikt om "al te witte delen af te tonen. Bij het afdrukken van de plaat geeft dit een lichtgrijs resultaat." Toch eens aan Jan Naezer vragen hoe dat werkt, en het vooral zelf uitproberen op mijn eigen etspersje.

Binnenkort meer over Jan Coenraad Nachenius en Wim Bettenhausen.

Onze vaders

Het verhaal van mijn vader - die dienst weigerde, niet erkend werd en in 1947 door de krijgsraad tot drie jaar gevangenisstraf werd veroordeeld - staat niet op zichzelf.

De laatste tijd krijg ik van alle kanten reacties van mensen van mijn leeftijd die me het verhaal vertellen van hún vader.

De ene vader leefde in het deel van Nederland dat al in 1944 bevrijd werd, ging naar Engeland om daar een militaire training te volgen en van daaruit in Nederlandse krijgsdienst in Indonesië. Hij zat er in een gebied waar nooit een gevecht van enige betekenis was. Als dorpsjongen zonder opleiding - op zijn twaalfde moest hij op het land gaan werken - waren deze Indische jaren voor hem de opstap naar een ander leven met een loopbaan in de grote stad.  Zijn diensttijd hielp hem ontsnappen uit het benauwde dorp van zijn jeugd.

Een andere vader werd eveneens bevrijd in 1944 en ging na zijn militaire opleiding in Engeland ook naar Indonesië om er te vechten. Over de verschrikkingen die hij er meemaakte of waar hij aan deelnam kon hij, terug in Nederland, niet praten. Ze tekenden de rest van zijn leven, dat volgens zijn zoon mede hierdoor niet lang duurde.

Een derde vader was geboren in Nederlands-Indië en vluchtte bij aanvang van de politionele acties het oerwoud in omdat hij niet tegen zijn eigen mensen wilde vechten. Door het ingrijpen van zijn eigen vader ontliep hij berechting als deserteur en bouwde hij later met zijn gezin een nieuw leven op in Nederland.

Een vierde vader werd wél erkend als dienstweigeraar, vervulde zijn vervangende dienstplicht en gaf als overtuigd pacifist tot de afschaffing van de dienstplicht advies aan jonge mannen die in dienst moesten, met een bezwaar schrijven en hoe ze het aan konden pakken. 

Alle vaders zijn verschillend, ze dragen ieder voor zich hun verhalen in welke vorm dan ook over op hun kinderen. Eerder schreef ik er dit gedicht over, dat nu alweer aanvulling behoeft en wie weet uitgroeit tot een cyclus.

Eerste stap of tussenstap?

Redactioneel commentaar in Trouw, 10 juli 2024. Steeds meer aandacht voor dienstweigeraars zoals mijn vader. Hij kreeg in 1947 drie jaar gevangenisstraf van de krijgsraad. Zijn principiële keuze voor vrede krijgt 77 jaar later steeds bredere waardering. Het sluitstuk van eerherstel laat nog op zich wachten. 

Wel kreeg hij postuum excuses van de minister van Defensie. Is het een tussenstap? De excuses aan mijn vader zie ik in elk geval als een eerste stap. Er moet nog veel gebeuren.

De Andries Bickerweg en de ANMB

Een tijdje geleden liep ik er weer eens langs: de Andries Bickerweg in een van de mooiste delen van mooi Den Haag. Aan lommerrijke lanen staan hier kapitale villa's waar onder meer ambassades gevestigd zijn, zoals op nr. 2 de ambassade van de Russische Federatie en op nr. 6 die van Azerbeidzjan.

In het monumentale pand Andries Bickerweg 6 werkte in mijn kindertijd mijn vader, bij de Algemeene Nederlandsche Metaalbewerkerbond (ANMB), opgericht in 1886 in gebouw Walhalla te Den Haag. Ons gezin woonde in die jaren in Rijswijk, en ik zie nog mijn vader in regenjas op de fiets naar kantoor vertrekken, want vrijwel niemand had nog een auto. In onze hele straat stond in die tijd slechts één auto, en omdat ik nog niets wist van automerken noemde ik die De Meugelaar, maar dat terzijde, want nu gaat het over mijn vader, de Andries Bickerweg en de ANMB,

Ik ben enkele keren met mijn moeder en mijn zusje bij Pappa op kantoor geweest, volgens mij om hem op te halen voordat we met ons vieren ergens heen gingen. Hoge kamers, houten vloeren, grote ramen, imposante bureaus en natuurlijk mijn vader en zijn collega's, die naast die bureaus stonden, sommigen met hun (regen)jas al aan, en leuke grapjes tegen ons maakten. 

Geen idee wat ze daar hele dagen deden in die mooie villa, maar door die bezoekjes had ik in elk geval een beeld van de omgeving waarin "Pappa naar kantoor" ging. Dat beeld is natuurlijk blijven hangen en nu ik veel ouder ben schuift het als een kleurendia voor het beeld van de Andries Bickerweg wanneer ik daar langskom zoals laatst.

Over de ANMB blijkt veel te vertellen te zijn, zo lees ik onder de titel Het geheugen van de vakbeweging op de site die ik hieronder noem.

Mijn vader ging na de Opleiding van Jeugdleiders en Jeugdleidsters Van Brienenoord waar hij mijn moeder leerde kennen eerst een tijdje vol idealisme werken in het club- en buurthuiswerk en maakte toen de overstap naar de vakbeweging: eerst bij de NVV in Amsterdam en daarna bij de ANMB in Den Haag. Van daaruit kwam hij terecht in het personeelswerk bij bedrijven, maar dat is weer een ander verhaal.

Nu dus de ANMB, waarvan in mijn kinderherinnering nog een tastbaar beeld resteert dat ik hier laat zien: een suikerzakje met - hoe kan het anders - rode opdruk. Bij ons thuis heb ik het ook wel eens gezien, en bij het schrijven van dit stukje kwam ik het tegen op het internet. 

Suikerzakjes bestaan bijna niet meer, mijn vader is al bijna 20 niet meer onder ons en op Andries Bickerweg 6 zit nu de ambassade van Azerbeidzjan. Maar herinneringen zijn er genoeg, en wanneer ik aan mijn vader denk hoor ik weer even zijn stem en is hij heel dichtbij.

Over de ANMB: https://vakbondshistorie.nl/dossiers/algemeene-nederlandsche-metaalbewerkerbond-anmb/

Garum

Fermenteren houdt me al jaren bezig, nadat ik er via Sandor Katz en vooral Christian Weij kennis mee maakte. Natuurlijk begon ik met het fermenteren van groente, met zuurkool in alle varianten als onovertroffen klassieker. Daarna ging ik recepten uitproberen voor dranken, sauzen, zuurdesembrood, boter en meer, om vervolgens vis (vlees laat ik rusten) aan een onderzoek te onderwerpen.

Wat ik las over garum ofwel Romeinse vissaus, eerst bij Christian Weij in zijn boek Verrot Lekker en later uitgebreider in Noma's handboek voor fermenteren van René Redzepi en David Zilber, sprak me direct aan, dus ik toog naar mijn visboer voor een eerste portie hele haring.

Na die eerste garum van haring (zes maanden gefermenteerd) werd het tijd voor een vervolg: garum van fijngehakte verse ansjovis (2 kilo) met ingewanden, graten en al, ook weer volgens recept van Christian Weij op blz. 291 van Verrot Lekker. Die deed ik in twee weckpotten; de grootste om een jaar te laten rijpen, de kleinere een halfjaar. Mijn visboer was net zo benieuwd naar het resultaat als ik.

Mijn garum van ansjovis staat nu 5 maanden te rijpen en is helemaal vloeibaar geworden, alle stukjes zijn opgelost, de geur is zacht zout als ik me zo mag uitdrukken. Over een maand is de inhoud van de kleinste weckpot klaar en doe ik die in kleine flesjes, de grotere pot laat ik nog een halfjaar verder fermenteren. Nu al gelukt. Garum is de allerlekkerste smaakmaker die er is, en het geeft me een gevoel van grote voldoening om die helemaal zelf te maken met vis, zout, tijd en geduld als ingrediënten.

Morgen ga ik op de markt weer naar mijn visboer om hem aan de hand van de foto's het verschil te laten zien, en bestel ik meteen weer een flinke lading verse ansjovis. Over een maand krijgt hij het eerste proefflesje van deze lichting van me. Op naar nieuwe garum - een deel daarvan laat ik misschien wel twee jaar fermenteren.

Op de foto: (boven) fijngehakte verse ansjovis in stukken met zout in twee weckpotten, (onder) dezelfde potten vijf maanden later, de stukjes zijn opgelost.

De laatste en de eerste dag

Vandaag is het weer 4 juli en de laatste dag voordat de Tweede Kamer met zomerreces gaat, de eerste dag dat de kersverse premier Dick Schoof namens het naar hem genoemde kabinet het woord voert in de plenaire zaal over de regeringsverklaring, maar ook de laatste werkdag voordat vier oud-collega's met pensioen gaan. 

Voor een van hen ben ik later vandaag aanwezig en dus weer even in het Kamergebouw op deze historische dag. Ik wens hem en de andere drie aspirant-pensionado's een mooie tijd met nieuwe perspectieven!

Bij het doorkijkje dat ik hier laat zien - op een foto die ik maakte tijdens een van mijn lunchpauzewandelingen rond Binnenhof en Hofvijver - schreef ik op 4 juli 2021:

"Afscheid van het Binnenhof. Nu ik deze woorden schrijf is het zondag. Vandaag over een week zijn we weg van het Binnenhof en staan de verhuisdozen met onze spullen op een andere plek, waar we na het naderende zomerreces ons werk gaan hervatten dat vanaf het begin ervan altijd op het Binnenhof heeft plaatsgevonden. Voor mij ligt dat begin in 1975 toen ik hier kwam werken. Het voelt nu al als ontheemding, als onwerkelijk en als onvoorstelbaar. In de meest letterlijke zin van het woord: wat komen gaat kun je je niet voorstellen omdat het niet eerder is gebeurd."

Die 'andere plek' is vandaag het decor voor wat ik hierboven schreef, de tijdelijke behuizing van de Kamer die voor jongere collega's nu al de enige plek is die zij hebben meegemaakt als werk- en vergaderplek. Het laat zien dat alles verandert. Jules Deelder schreef er dit even korte als weergaloze gedicht over:

Alles blijft
Alles gaat voorbij
Alles blijft voorbijgaan