Poëzieweek 2023

Ook morgen, 1 februari 2023, is het nog Poëzieweek. Daarna moeten we met alle dichters en poëzieliefhebbers weer een jaartje wachten, tot Gedichtendag 2024 op de laatste donderdag van dat jaar.

Morgen krijg je bij de boekhandel bij aankoop van een dichtbundel nog het poëziegeschenk cadeau. 

Natuurlijk denk ik op deze 31ste januari weer terug aan tien jaar geleden, Gedichtendag 2013, 31 januari 2013, waarop toenmalig wethouder van Onderwijs van Den Haag Ingrid van Engelshoven het Sonnet voor 456 letters van Ramsey Nasr onthulde in de Haagse Centrale Bibliotheek aan het Spui. 

Dat gedicht was daar aangebracht op initiatief van de Haagse Poëzieroute waar ik samen met Elsje Heuff nauw bij  betrokken was, in eveneens nauwe samenwerking met Charles Noordam, toen directeur van de Haagse Bibliotheek. Ramsey Nasr schreef zijn sonnet op Gedichtendag 2012 voor de bibliotheken waaraan hij het opdroeg.

De onthulling van zijn sonnet vond plaats op de dag dat Ramsey Nasr als Dichter des Vaderlands werd opgevolgd door Anne Vegter.

Maar nu is het dus weer (en nog) Poëzieweek. Hieronder als eerbetoon en herinnering nogmaals het prachtige gedicht, en de foto die Catharina Abels tien jaar geleden maakte van de onthulling door directeur van de Haagse Bibliotheek Charles Noordam en wethouder Ingrid van Engelshoven van het sonnet van Ramsey Nasr.

Sonnet voor 456 letters

En hier gebeurt het allemaal: vanbinnen
liggen de zinnen doodstil ingeklapt
als chromosomen, diep onder mijn kaft.
Ze wachten op een oog om te beginnen.

U leest – en loom weet zich een vers te ontspinnen.
Het was een val, u bent erin getrapt.
Geen geld of eeuwigheid wordt u verschaft.
Hooguit een ander heeft hier bij te winnen.

Andermans letters kapen uw gedachten:
mijn minutieus verzonnen DNA
Heeft uit het niets al wat bestaat onttroond.

Mijn lichaam fonkelt op geroofde krachten.
Voel hoe ik groei en blakend openga.
Wie leest, wordt door het leven zelf bewoond.

Ramsey Nasr

Directeur van de Haagse Bibliotheek Charles Noordam en wethouder Ingrid van Engelshoven onthullen het sonnet van Ramsey Nasr. Foto: Catharina Abels.

Loverendale

Toen ik, nog niet zo lang geleden, op het Binnenhof werkte ging ik elke woensdag naar de Haagse biologische markt, naast de Tweede Kamer. Een van die vele keren kocht ik bij de biologische kaasboer een stuk oude kaas van Loverendale, de legendarische Zeeuwse boerderij die kort daarop zou ophouden met het maken van kaas. Dat laatste stukje heb ik hier op de foto gezet.

Ik heb lang geleden nog een zomer bij Loverendale in Oostkapelle gewerkt en zal het nooit vergeten. Loverendale is voor mij en velen een begrip als biologisch-dynamisch bedrijf en als organische minisamenleving waarin veel van de idealen van de antroposofie in de praktijk werden toegepast op een doordachte en praktische manier. Loverendalebrood, kaas en andere producten werden door het hele land in reformwinkels verkocht in het karakteristieke doffe halftransparante papier met Demeteropdruk.

Loverendale werd in 1926 als een van de eerste biologisch-dynamische landbouwbedrijven ter wereld opgericht door Marie Tak van Poortvliet, die verder ook een grote rol speelde als spil van de kunstenaars van de Domburgse Groep. Zij zette zich in voor nieuwe economische verhoudingen ten behoeve van een gezonde samenleving. De naam is afkomstig van haar toenmalige woonhuis, Villa Loverendale, in het lover op de plek waar nu het Badhotel Domburg staat.

Loverendale heet nu Loverendale Ter Linde, waaruit al blijkt dat de kern van de bedrijfsfilosofie overeind is gebleven en een nieuwe en eigentijdse invulling heeft gekregen. Het is nog altijd een gemengd bedrijf en brood wordt er nog altijd gebakken, maar de heerlijke kaas van weleer bestaat alleen nog in mijn herinnering. Een van de volgende keren dat ik de komende zomer weer in Zeeland ben ga ik er met Angèle toch weer eens kijken, en natuurlijk koffie drinken op het terras na een bezoekje aan de boerderijwinkel. 

https://www.loverendaleterlinde.nl/nl/

Gedichtendag in de Kamer

Morgen is het weer Gedichtendag - zoals ieder jaar op de laatste donderdag van januari. Sinds Jeltje van Nieuwenhoven in 2000 als voorzitter van de Tweede Kamer voor het eerst de Kamervergadering opende met het voorlezen van een gedicht op deze dag is een bijzondere traditie ontstaan die ik eerder al beschreef op mijn blog.

Dat eerste gedicht dat op Gedichtendag weerklonk in 's lands vergaderzaal was Oneindig veel problemen van dichter Rutger Kopland.

Op 26 januari 2023 is het voor de 24ste keer Gedichtendag - die vanaf 2013 tevens de eerste dag is van de Poëzieweek, met dit jaar als thema vriendschap. Van die 24 gedichtendagen waren er 16 waarop de plenaire vergadering van de Tweede Kamer werd geopend en opgeluisterd met poëzie. Uit het overzicht dat ik ervan bijhield in de jaren dat ik bij de Kamer werkte en me als poëzieliefhebber en dichter inzette voor voortzetting van deze levende traditie blijkt dat dat van 2000 t/m 2012 ieder jaar gebeurde. In 2013 t/m 2017 viel er een gat, dat in 2018 en 2019 weer werd gedicht; in 2020 gebeurde het opnieuw niet maar in 2021 gelukkig weer wel, en in 2022 niet.

Een jaar geleden schreef ik op mijn blog: "Volgend jaar werk ik op Gedichtendag niet meer bij de Kamer. Wel blijf ik als poëzieliefhebber en dichter natuurlijk volgen welk gedicht dan zal worden voorgelezen door de voorzitter. Want in een prozaïsche werkelijkheid houdt de poëzie ons op de been."

Deze week werd ik verrast door de mail die ik kreeg van griffier Harmanda Post die me liet weten dat de jaarlijkse traditie in de Kamer wordt voortgezet en dat de Kamervoorzitter op Gedichtendag een gedicht zal voordragen.

Prachtig dat de Kamer hiermee - met dank aan Harmanda - een waardevolle traditie voortzet die losstaat van het politieke gekrakeel, geen geld kost en alle dichters van Nederland (en Vlaanderen) in het hart raakt. Cultuur (en poëzie) hoort in de Kamer.

Ik zit donderdagochtend op Gedichtendag natuurlijk klaar om via de app Debat Direct en de livestream van de Kamer de opening te volgen en te genieten van het gedicht dat de toon zet voor dit jaar.

Oneindig veel problemen liggen ook nu weer op het bordje van de Kamerleden om op te lossen. Na een gedicht gaat alles beter.

Waals van der Jacobus Jan

Vandaag kreeg ik een e-mail van het Team Beheer van "Joint IV Commando / InformatieBeheer / Semi-Statisch InformatieBeheer Defensie Materieel Organisatie, Ministerie van Defensie". Een hele mond vol voor het semi-statisch archief van Defensie waarin de gegevens zijn opgeslagen van alle Nederlandse dienstplichtigen. 

Omdat mijn vader ooit ook dienstplichtig was vroeg ik, onder overlegging van zijn overlijdensbericht en mijn identificatiebewijs, toestemming om zijn registratiekaart in te zien. Dat ik die vandaag meteen digitaal in PDF kreeg toegestuurd is een meevaller. En nu ik tot in detail kan zien wat het ministerie over hem heeft bijgehouden raakt dat me meer dan ik had kunnen denken.

Het belang van deze gegevens is gelegen in het feit dat mijn vader werd opgeroepen voor militaire dienst, behorende tot de lichting 1945, geen gehoor gaf aan de opkomstplicht en dienst weigerde, niet erkend werd en door de krijgsraad te velde werd veroordeeld tot 3 jaar gevangenisstraf.

Gedurende zijn gevangenschap schreef en tekende hij een stapel cahiers vol die ik na zijn overlijden erfde en die nu de basis vormen voor het boek dat ik over hem aan het schrijven ben.

Maar laat ik me nu beperken tot het eerste fragment van de zending die ik vandaag van het semi-statisch archief van Defensie ontving: de kop van het registratieformulier. Voor echtheid gewaarmerkt in Gorinchem, 31 januari 1947 door reserve-kapitein A.A. Hogeweg.

Defensie liet er dus geen gras over groeien, want mijn vader schreef later in zijn cahiers*): "Op 30 Jan bracht de MP [Militaire Politie] mij onder bewaking naar Gorcum." 

*) te lezen in het essay dat ik eerder over hem schreef: https://sites.google.com/site/driejaarvooreenzuivergeweten/de-keuze-van-koos-van-der-waals

Binnenkort meer over deze CONTROLELIJST betreffende: Waals van der Jacobus Jan. De kop is eraf.

Weerspiegeling in AI

In 2014 schreef ik - voor de Hofvijver Poëzieprijs van dat jaar - de gedichtencyclus Weerspiegeling over de oude Joodse buurt van Den Haag. In de negen jaar die sindsdien verstreken is het thema me op de achtergrond blijven bezighouden als iets wat bij mijn leven en mijn opvoeding hoort. 

In kladjes, schetsen en aantekeningen gaf ik hier en daar al aanzetten voor een langere cyclus zoals ik die in de verantwoording bij mijn cyclus indertijd al aanstipte. *)

Toen ik een tijdje terug hoorde over ChatGPT en het gebruik van deze slimme chatbot door dichters besloot ik de proef op de som te nemen. Ik maakte een account aan, logde in en tikte als opdracht in:

"schrijf een sonnet over de oude joodse buurt van den haag".

Binnen een paar minuten had de kunstmatige intelligentie (AI) achter ChatGPT de volgende veertien regels op mijn scherm gezet, inderdaad, in de vorm van een (Shakespeare-)sonnet en op rijm:

In de oude joodse buurt van Den Haag
Klinkt het gezang van Sefardische zang
Gedragen door de wind, die zacht en laag
De smalle straatjes door, langs oude gang

Daar waar de synagoge staat te glimmen
In gouden gloed van setting zonlicht, schijnt
Een monument van trouw en toewijding
Aan God en Joodse wet, die hier ontwijnt

De geuren van de keuken, pittig en zoet
Vermengen zich met geur van bloemenpracht
De mensen die hier wonen, oud en jong
Zijn trots op hun geschiedenis en macht

De oude joodse buurt, zo vol van leven
Een stukje Amsterdam, midden in Den Haag.

(ChatGPT)

Wouter van Heiningen, ook dichter, probeerde het net als ik - met "write a poem in the style of Charles Bukowski' en "write a poem (in dutch) in the style of Jules Deelder" - en schreef erover op zijn blog en op Facebook. Ik beloofde hem over mijn eigen ervaring met ChatGPT-gedichten te berichten, en ik doe dat bij dezen. 

Of het echt(e) poëzie is, of het sonnet hierboven voldoet aan mijn verwachtingen, of het uitdrukt wat mijn gemoed me ingeeft over de Verdwenen buurt - want zo wordt de oude Haagse (Asjkenazische) Jodenbuurt aangeduid - en of ChatGPT het verschil kent tussen Asjkenazische en Sefardische Joden zijn vragen waarop het antwoord buiten het kader van dit stukje valt. Maar interessant is het wel, deze nieuwe wereld.

En in elk geval helpt het me weer op weg met de aanvulling van mijn cyclus, die volgend jaar mogelijk het licht zal zien over de Joodse buurten van Amsterdam en Den Haag. Want dat was en blijft de bedoeling.

Een andere keer meer over de gedichten uit Weerspiegeling.

--

*) "Weerspiegeling is een ode aan de verdwenen Joodse buurt van Den Haag, geschreven in het kader van de Hofvijver Poëzieprijs 2014. Eelco van der Waals (Amsterdam, 1956) werkt aan een langere cyclus over de Joodse buurten van Amsterdam en Den Haag. Hij is afkomstig uit een familie met veel dichters, is opgegroeid met poëzie en schrijft gedichten vanaf zijn elfde jaar."

Practische geloofsbeleving

“Nu komt in ieders leven onvermijdelijk de tijd dat hij in zijn beeld van zijn eigen wezen zijn vader weer tegenkomt.”

Stefan Zweig, De wereld van gisteren

Mijn voornemen voor 2023 is vooral om eindelijk het boek over mijn vader en zijn morele keuzes te schrijven dat al een tijd op stapel staat. Nu ik zijn nagelaten cahiers sinds begin van dit jaar met dat doel ter hand neem doe ik iedere keer weer nieuwe ontdekkingen. Prachtig en ontroerend om je eigen vader zo persoonlijk tegen te komen en in zijn hoofd te kunnen kijken aan de hand van zijn eigen geschriften. De meest indrukwekkende passages schreef hij in gevangenschap als niet-erkend dienstweigeraar ten tijde van de politionele acties.

Binnenkort ga ik voor het eerst naar het Nationaal Archief om daar te graven naar de zaak voor de krijgsraad die mijn vader en zijn drie medeweigeraars veroordeelde en om een antwoord te vinden op de vraag naar het verschil in strafmaat tussen hen. Mijn vader beriep zich als enige niet op een godsdienstige overtuiging maar op zijn geweten, en hij kreeg daarvoor van hen vieren de zwaarste straf van drie jaar gevangenschap. Hoe gevaarlijk is een geweten?

Bij het lezen van zijn cahiers is het duidelijk dat de jonge Koos van der Waals zijn tijd in gevangenschap voor een belangrijk deel besteedt aan het aanscherpen en formuleren van zijn zedelijke opvattingen. Opvallend is het dat hij daarbij wel degelijk geïnspireerd wordt door een geestelijke macht die aan het goddelijke grenst of die hij soms zelfs als zodanig aanduidt. Tegelijk is hij geen lid van een kerkgenootschap en wil hij zich daar ook niet bij aansluiten. Het maakt me vanuit de humanistische opvoeding die hij en mijn moeder mij en mijn zusje later zouden geven steeds benieuwder naar de bron van zijn handelen, die in deze indringende tijd te vinden moet zijn.

Tussen de handgeschreven regels in zijn blokschrift valt mijn oog op de woorden "practische geloofsbeleving" waar ik met mijn telefoon een foto van maak die ik hier laat zien. Ik houd halt bij dit moment om te overdenken wat mijn vader hier heeft geschreven als persoonlijke beleving van zijn geestelijke overtuiging in zijn gevangenisleven van alledag. 

Ik sluit mijn ogen en neem in gedachten plaats naast hem tussen de muren waar hij zit. De wereld van gisteren loopt over in die van vandaag.

Het vijvertje

Alles heeft een begin en een aanleiding. Een paar jaar geleden moest ik een operatie ondergaan die nogal ingrijpend was. Daarna duurde het een hele tijd voordat ik weer een beetje op de been was. Mijn actieradius beperkte zich de eerste dagen tot de achtertuin met het kleine vijvertje, dat - zoals ik toen ontdekte - voortdurend veranderde in aanblik. De lichtval, het kleinste zuchtje wind, flarden van regen, de sprong van een kikker, alles vormde deze natuurlijke compositie met een leven van zichzelf. 

Mijn camera deed de rest. Na verloop van tijd ging ik het vijvertje dagelijks fotograferen en zo verstreken de jaargetijden waarin ik volledig herstelde maar wel bleef terugkeren bij dit oog van licht en water dat altijd weer terugkeek.

Zen is when, schrijft Dave Brubeck in zijn gelijknamige jazznummer, en mijn eigen zenmomentjes spelen zich nog altijd af bij het kleine vijvertje, dat in zeseneenhalf jaar zijn eigen digitale fotoalbum verwierf en en naar het zich laat aanzien dit jaar ook zijn eigen fotoboek zal krijgen.

Wat begon met het sublimeren van fysieke beperkingen en ontstond vanuit de terugkeer naar nul ontpopte zich tot een wereldje op zichzelf waarin altijd weer iets nieuws te ontdekken en beleven valt.

Sommige verhalen vertellen zichzelf, en ver hoef je niet. Kijk maar in het vijvertje achter je huis.

De hemel boven Jeruzalem

De laatste dagen van 2016 en de eerste van 2017 was ik met Angèle in Jeruzalem. We waren diep onder de indruk van zoveel geschiedenis en al die verschillende wereldgodsdiensten bij elkaar. Op de Tempelberg zag ik de hemel weerspiegeld in een waterplas en maakte daar deze foto van. Waterspiegelingen zie ik overal en ik sta er altijd weer even bij stil. Deze foto is te mooi en veelzeggend om hem op deze dag, precies 6 jaar later, niet te delen met de wens van vrede, in Jeruzalem en in ons eigen hart. En gelukkig is er maar één hemel.

De Hofvijver

Vandaag is het nieuwe jaar drie dagen oud. De kerstattributen zijn opgeruimd, de nieuwjaarsviering ligt weer achter ons en de goede voornemens zijn nog lekker vers.

Vandaag is ook de dag dat ik een geschikte plek ga zoeken om een van mijn nieuwe aanwinsten op te hangen: de foto Hofvijver van Hans Kouwenhoven die ik hierbij laat zien. Die kocht ik tijdens de tentoonstelling Kijken naar het Binnenhof in de Haagse Kunstkring die ik daar tussen 30 november en 26 december 2022 organiseerde en waar ik samen met Hans en met Wim Bettenhausen en Coby Pronk onze impressies van Hofvijver en Binnenhof liet zien.

Naast de meer politieke foto's die we kennen van Hans als fotograaf op het Binnenhof zelf en in en rond de gebouwen van Eerste en Tweede Kamer is deze sfeervolle foto van de Lange Vijverberg met het wandelpad langs de Hofvijver en de dromerige weerspiegeling daarin van het Binnenhof een uitstapje zoals ik dat zelf vaak heb gemaakt in de jaren dat ik er werkte. 

Tussen de middag mocht ik, net als heel wat anderen, dan graag een rondje Hofvijver lopen en genieten van het vertrouwde uitzicht met de altijd wisselende lichtval in het water van de Hofvijver als de mooiste en meest fotogenieke plek van Den Haag. Zo noemde Hans Kouwenhoven het zelf ook tijdens zijn geanimeerde gesprek met collega-fotograaf Bart Maat op 11 december 2022, als onderdeel van dezelfde manifestatie Kijken naar het Binnenhof. Dat gesprek kun je, net als de lezingen, nog altijd terugzien op YouTube dankzij de videoregistraties door Dennis Simonis.

Van Wim Bettenhausen kocht ik ook een prent als aandenken aan het Binnenhof en aan onze tentoonstelling: de ets Buitenhof die ik eerder al besprak op mijn blog.

Deze foto aan de Hofvijver roept verder meteen herinneringen op aan een project waar deze magische plek me toe inspireerde. Maar daarover meer in een volgend stukje. Eerst de foto van Hans een mooi plekje geven. 

2023 - het jaar van mijn vader

2023 wordt het jaar van mijn vader. 

Ik erfde zijn nagelaten cahiers, die hij tussen 1946 en 1954 volschreef en -tekende. Hij gebruikte ze als dagboek, logboek, schetsboek, dicht- en opstellenbundel en persoonlijk archief. 

Het belangrijkste deel vulde hij gedurende zijn drie jaar gevangenisstraf als niet-erkend dienstweigeraar omdat hij niet, na de oorlog die Nederland net zelf achter de rug had, oorlog wilde gaan voeren in een ander land waarvan de inwoners ook vrij wilden zijn. 

Als zijn zoon ben ik de aangewezen persoon om zijn stem tot klinken te brengen, zoveel mogelijk in zijn eigen woorden. Dat kan doordat hij zoveel heeft opgeschreven.

Na het essay dat ik al eerder over mijn vader en zijn dienstweigering schreef voor de Joost Zwagerman Essayprijs en het artikel in het Vredesmagazine samen met Stan Meuwese gaat het er nu dan eindelijk van komen: een boek waarin de opvattingen van mijn vader, zijn keuzes en een deel van zijn teksten en tekeningen naar voren komen, naast beschouwingen over dienstweigering in het perspectief van de Indiëweigeraars en het belang van rehabilitatie.

De Nederlandse regering is onlangs, op 14 december 2022, met een tweede reactie gekomen op het grote rapport over de oorlog in Indië: Tweede kabinetsreactie op de uitkomsten van het onderzoeksprogramma ‘Onafhankelijkheid, Dekolonisatie, Geweld en Oorlog in Indonesië, 1945-1950’ (Kamerstuk 26049, nr 98).

Daarin is er ook aandacht voor Indiëweigeraars, die zich - voor zover nog in leven ... - mogen melden voor een verificatieonderzoek en een passende vorm van rehabilitatie.

Mijn vader leeft al sinds 2006 niet meer, en in 2025 zal het 100 jaar geleden zijn dat hij werd geboren. Maar ik ben er nog en heb dankzij mijn recente pensionering nu alle tijd om me in te zetten voor zijn eerherstel. De mooiste manier waarop ik dat kan doen is door zijn verhaal te vertellen, met gebruikmaking van de stof die hij me zelf heeft nagelaten.

Dat voelt als een erezaak. 2023, nu 2 dagen oud, wordt daarom het jaar van mijn vader. Bij dit stukje laat ik het zelfportret zien dat hij in september 1945 in potlood tekende met als onderschrift "JJ van der Waals 26-9-'45". 

De oorlog is dan ruim vier maanden voorbij, hij weet nog niet dat er al snel een nieuwe oorlog voor de deur zal staan. Maar dat er veel in zijn hoofd en zijn oogopslag omgaat is wel duidelijk. Zijn flaporen tekent hij hier genadeloos eerlijk, net als die oogopslag. Tijdens Oud en Nieuw dat jaar, drie maanden na dit zelfportret, zal hij aan zijn "femielje" meedelen dat hij dienst gaat weigeren.

In zijn nagelaten cahiers schrijft hij daarover: "Geleidelijk rijpte in mij het besluit om te weigeren, wat ik met Nieuwjaar ‘46 tot grote ontsteltenis der ganse femielje voor ‘t eerst aan de openbaarheid prijs gaf."

Het hele verhaal moet nog even wachten en zal dit jaar geleidelijk aan vorm krijgen in het boek waarover ik u graag op de hoogte zal houden.

Trots ben ik op de samenwerking bij dit project met Stan Meuwese, die als jurist promoveerde op dienstweigering en zich samen met zijn collega-juristen Theo de Roos en Jurjen Pen inzet voor rehabilitatie van Indiëweigeraars zoals mijn vader.

De keuze van mijn vader is in retrospectief de juiste keuze gebleken, waarmee hij aan de goede kant van de geschiedenis staat. Hij verdient een boek om hem te eren. 

x