Drees (3)

 ( Amsterdam, 5 juli 1886- Den Haag, 14 mei 1988 )

In de Oude Zaal

De foto hierboven is genomen in de Oude Zaal van de Tweede Kamer waar ik zelf in 1975 ben begonnen als (leerling-)stenograaf. De beroemdste oud-stenograaf zie je links op de foto: Willem Drees, hier staand achter de regeringstafel. Hij zou namens de PvdA tien jaar lang minister-president blijven, van 1948 tot 1958, en in die jaren een grote populariteit opbouwen die de partijpolitieke grenzen overschreed. Vadertje Drees werd zijn bijnaam en hij zou zich ongekend geliefd maken bij een groot deel van de bevolking doordat aan zijn naam de invoering van de AOW werd verbonden. “Van Drees trekken”, werd dan ook de uitdrukking in de volksmond voor zo’n staatspensioen.

In 1947 loodste Drees, destijds nog als minister van Sociale Zaken, de Noodwet Ouderdomsvoorziening door het parlement. Die wet zou de voorloper worden van de Algemene Ouderdomswet (AOW) en verschafte mannen en alleenstaande vrouwen van 65 jaar en ouder een geldbedrag als ze onvoldoende eigen inkomsten hadden. De ‘Noodwet Drees’, zoals die de geschiedenis is ingegaan, markeert het begin van de verzorgingsstaat die we nu nog altijd kennen.

De Stenografische Dienst

Terug naar de Oude Zaal en deze foto. Links zien we dus de regeringstafel, in het midden de werktafel van de directeur van de Stenografische Dienst en rechts de stenografentafel, waar de stenografen toen nog in stenografie de woorden optekenden die door de sprekers in de zaal op hetzelfde moment werden gesproken. Aan diezelfde tafel in deze zelfde Oude Zaal heb ik met mijn collega’s heel wat vergaderingen bijgewoond en vanuit die positie midden in de zaal heel wat historische debatten gevolgd en opgetekend voor het verslag van de Kamervergadering, de Handelingen. De Stenografische Dienst maakte (en maakt, zij het onder de huidige naam Dienst Verslag en Redactie) overigens het officiële verslag van de Eerste en de Tweede Kamer, alsmede van de Verenigde Vergadering van beide Kamers zoals op Prinsjesdag.

Groote en Pont

Het soort steno (of kortschrift) dat Drees beoefende heb ik ook geleerd en jarenlang dagelijks in praktijk gebracht: het systeem-Groote, in 1899 ontworpen door A.W. Groote. Hij was adjudant van een Nederlandse generaal bij de cavalerie en zocht een manier om te paard aantekeningen te kunnen maken zonder dat zijn schrijfsels onherkenbaar zouden worden door de bewegingen tijdens het rijden. Zodoende kwam hij ertoe een systeem te ontwikkelen dat zowel aan die eis voldeed als voldeed aan de eis om gesproken taal snel te kunnen notuleren.

Toen ik in 1975 op het Binnenhof bij de Stenografische Dienst begon, was die nog verdeeld in twee kampen: de Grootianen en de Pontianen, de beoefenaren en aanhangers van de twee toen daar gebruikte stenosystemen. Het systeem-Pont was ontwikkeld door M.A. Pont en had toen nog maar een paar beoefenaren. Het lijkt wel een eeuw geleden; de stenografie wordt al lang niet meer beoefend in de zalen van het parlement, waar alles nu streaming wordt opgenomen en met een geavanceerd computersysteem wordt verwerkt tot plenaire verslagen, commissieverslagen en korte webverslagen. Maar nog altijd maakt de mens de vertaalslag tussen het gesproken en het geschreven woord. In dat opzicht is en blijft het ook nu nog mensenwerk.

Drees en de stenografie

Willem Drees is zijn hele leven een actief beoefenaar van steno(-Groote) gebleven Hij had dit kortschrift bij wijze van hobby geleerd, toen hij het boekje Stenografie voor iedereen van A.W. Groote in handen kreeg. Dat nieuwe, 'revolutionaire' schrift boeide hem in hoge mate en samen met enkele vrienden richtte hij de oefenclub 'Steeds Sneller' op. Door hard te oefenen ontwikkelde Drees zich tot de beste stenograaf van het systeem-Groote. Het lag daardoor voor de hand dat hij van zijn hobby zijn beroep maakte.

In 1906 vestigde hij zich in Amsterdam samen met een vriend met het bureau Drees & Jansen als stenograaf. Hij werkte onder meer in opdracht van de gemeenteraad van Amsterdam en de Tweede Kamer, waardoor hij in nauw contact kwam met de politiek. In 1907 kreeg Drees een vaste aanstelling als Kamerstenograaf, waarna hij in Den Haag ging wonen. Van 1907 - 1919 zou hij werkzaam zijn als stenograaf bij de Staten-Generaal.

Liefdesbrieven in steno

Tweejarig bestaan van de steno-club Groote Steeds Sneller. Fotograaf: Arie M. A. Susan & Co, 1904-1919. Collectie Rijksmuseum, Amsterdam

Als het ideaal van Groote - 'stenografie voor iedereen' - ergens is verwezenlijkt, dan wel in de familie Drees. Zijn beide zusters leerden steno, zijn latere vrouw To, hun kinderen en zelfs sommige kleinkinderen, al zou alleen Jan Drees een intensieve gebruiker van het schrift worden.

Het omvangrijke archief van Drees in het Nationaal Archief bevat daardoor veel steno: behalve aantekeningen van Drees zelf, ook hele briefwisselingen, in het bijzonder die met To in hun verlovingstijd ( ) en in de bezettingstijd toen Drees het veiliger vond niet thuis te wonen ( ). Daarnaast zijn natuurlijk ook de ingekomen brieven van Groote en andere stenografen in kortschrift.

Transcripties in het archief

In de jaren zestig onderkende Drees het probleem dat historici geen kennis konden nemen van de vele stenoaantekeningen in zijn archief. Met administratieve hulp van wat toen nog het Algemeen Rijksarchief heette zijn veel belangrijke documenten, door Drees op de band gedicteerd, uitgetypt en na controle aan het archief toegevoegd ter vervanging van de originele aantekeningen. In sommige gevallen zijn de stenoaantekeningen wel bewaard gebleven naast de transcripties. Bij het uitwerken gaf Drees prioriteit aan stukken betreffende de bezettingstijd, de Indonesische kwestie en de naoorlogse kabinetsformaties, onderwerpen die de belangstelling hadden van historici. Door de achteruitgang van Drees' gezichtsvermogen en het wegvallen van de administratieve hulp kwam begin jaren zeventig een einde aan deze wijze van uitwerken. De gebruiker van het archief-Drees moet ermee rekening houden dat in veel inventarisnummers stenografische documenten of aantekeningen op documenten voorkomen. Signalering van de aanwezigheid van steno in alle voorkomende gevallen zou te veel NB's opleveren. De opmerking 'In steno' is alleen gebruikt wanneer de inhoud van een inventarisnummer geheel of praktisch geheel in kortschrift is geschreven. Getypte transcripties van aantekeningen zijn gedateerd op de datum van het oorspronkelijke stenografische document.

Geheimschrift

Drees-onderzoeker en historicus Jelle Gaemers kan het geheimschrift van Drees in het archief gelukkig nog ontcijferen. Net als het handjevol stenografen uit de Oude Zaal die daar nu nog over kunnen vertellen. Ik ben een van hen.

Willem Drees heb ik - in mijn hoedanigheid als dichter - uitgekozen om hem op 1 november 2020 in het kader van Allerzielen te bezingen in een door mij geschreven gedicht bij zijn graf op de mooie Haagse begraafplaats Oud Eik en Duinen waar hij sinds 1988 ligt. Net als Drees heb ik in mijn loopbaan - als enige mij bekende andere stenograaf - gewerkt voor de gemeenteraad van Amsterdam en voor Eerste en Tweede Kamer. Dat schept een bijzondere en persoonlijke band.

Hieronder alvast mijn gedicht, dat ook te lezen is op de themasite die ik maakte met de gedichten die ik tot dusverre schreef voor Allerzielen: https://sites.google.com/site/gedichtenvoorallerzielen/home/2020

Drees

De kracht van eenvoud en fatsoen
De rust van waardigheid en rede
De samenwerking en de vrede
De overtuiging goed te doen

De zuinigheid van het genoeg,
het niet méér nemen dan te geven.
De vreugde van tevreden leven,
van samen delen wat je vroeg.

In stilte en verbondenheid
staan wij hier allen op de schouders
van deze man en onze ouders
met wie we leven door de tijd.

Gekomen zijn wij om te vinden
de waarden die ons samenbinden.

Eelco van der Waals

30 augustus 2020