De reis van Odysseus

In mijn vorige stukje schreef ik over de Odyssee van Homerus en het boek dat we daarvan gaan maken met de etsers op het atelier van Jan Naezer waar ik op les zit. 

In de scène die ik ga verbeelden staat het zeemonster Charybdis centraal en de draaikolk in zee die zij veroorzaakt, waar het schip van Odysseus in getrokken wordt maar er gelukkig ook weer uit te voorschijn komt zodat onze held en hoofdpersoon zijn reis kan voortzetten op weg naar het langgerekte happy end, dat tussen vertrek en terugkeer maar liefst 20 jaar in beslag neemt.

Hoe doe je dat, zo'n draaikolk met de suggestie van peilloze diepte en verzwelgende zuigkracht? En dan ook nog op het platte vlak en in klein formaat? Het zijn vragen waar ik als novice op etsgebied mee rondloop en die mijn hand met daarin een potloodje in beweging brengen op schetspapier. 

Intussen loop ik als beginneling door het snoepwinkeltje waarin veel moois en lekkers te vinden is. Ik heb er nog maar geproefd van een beetje lijnets, aquatint, vernis mou en droge naald, en aan het werk om me heen zie ik welke mogelijkheden er in het verschiet liggen bij het combineren van deze en andere technieken.

Zoals op het plaatje hieronder, waarbij ik een aquatint over een vernis mou heb gezet om een diepe toon te krijgen zoals ik die straks nodig heb om op een klein vlakje papier de suggestie van een peilloze draaikolk in volle zee op te roepen, sterk genoeg om het schip van Odysseus erdoor te laten verzwelgen. De reis gaat verder.

Tussen Scylla en Charybdis

Op de middelbare school namen we kennis van de reis van Odysseus door een eindeloze reeks van beproevingen en gevaren, waarbij het telkens de vraag was of hij het er levend af zou brengen en uiteindelijk in zijn koninkrijk Ithaka zijn vrouw Penelope weer in zijn armen zou sluiten. Na 20 jaar is het eindelijk zo ver.

Een van de heftigste beproevingen is die in de smalle zee-engte tussen de monsters Scylla en Charybdis. Charybdis is als dochter van Poseidon en Gaea geboren als zeenimf, maar door Zeus veranderd in een gigantische, weerzinwekkende mond, die drie keer per dag enorme hoeveelheden water opzuigt en weer uitspugt, waardoor een dodelijke draaikolk ontstaat.

De scène waarin het schip van Odysseus ondanks behoedzaam manoeuvreren wordt opgezogen door Charybdis is mij toegevallen in het project waar ik als kersverse leerling op etsles bij Jan Naezer aan mag meedoen. Gezamenlijk maken we met hem en de leerlingen van zijn atelier een boek waarin ieder van ons één scene uit de Odysee tot een ets omwerkt, en alle etsen bij elkaar vertellen het hele verhaal, dat de Griekse dichter Homerus rond 800 v. Chr. in 12.000 versregels opschreef.

Het moge duidelijk zijn dat Odysseus het moment weet te te benutten waarop zijn schip weer door Charybdis wordt uitgespuwd en zijn gevaarvolle reis weet te hervatten.

Vanavond zit ik weer op het atelier en ga ik verder met de lessen, na mijn eerste kennismaking vorige week met de etstechniek vernis-mou, die ik vanavond ga combineren met aquatint. De afgelopen dagen heb ik me verdiept in het verhaal van Odysseus en heb ik afbeeldingen bij elkaar gezocht van de scène tussen Scylla en Charybdis. 

De negen boeken met klassieke verhalen uit het oude Griekenland, Mesopotamië en Egypte die de afgelopen jaren al zijn gemaakt door Jan Naezer met de leerlingen van zijn atelier zijn te vinden op de website https://atelierjannaezer.nl/boeken/. Dit jaar gaat daar dus een tiende - en laatste - boek bij komen, met een wel heel bijzonder verhaal, dat bij mij herinneringen oproept aan mijn middelbareschooltijd. Ik voel me bevoorrecht dat ik eraan mee mag doen en ik ga echt mijn best doen om er iets moois van te maken.

Afbeelding: Scylla en Charydis, geschilderd door Alessandro Allori (1535-1607)

Terug naar de verbeelding aan de macht

In de Volkskrant van 30 januari 2023 staat een artikel van de jonge historicus Daan Krahmer dat mij uit het hart gegrepen is. Hij schrijft dat veel van de crises waar we nu mee geconfronteerd worden - van wonen tot mentale gezondheid, van de klimaatcrisis tot het leenstelsel, van armoede tot uitsluiting zoals hij ze opsomt— zich lang geleden al aandienden, in de tijd van Joop den Uyl en zijn kabinet, en onder de daaropvolgende kabinetten zijn verergerd. Daar kan ik het alleen maar mee eens zijn.

Een citaat uit het artikel: "Den Uyl was de anti-Rutte, die Nederland in de jaren zeventig confronteerde met feiten over klimaatverandering, de groeiende loonkloof, dreigende polarisatie en een aanstaande energiecrisis. Niet omdat dat verhaal populair was, maar omdat dat verhaal verteld moest worden. Voor de volwassenen van morgen."

Toevallig heb ik het kabinet-Den Uyl van heel nabij meegemaakt in de Eerste en Tweede Kamer waar ik in 1975 kwam werken als stenograaf, waardoor ik net als mijn collega's midden in de plenaire zaal zat en de debatten daar op de vierkante meter kon volgen. Ik ging op het Binnenhof werken uit politieke belangstelling. Mijn belangstelling werd tijdens die lange debatten gevoed doordat het vaak echt ergens over ging en ik met velen het gevoel had dat hier geprobeerd werd ontwikkelingen in de samenleving bij te sturen in het algemeen belang. Dat daarbij het motto was "spreiding van kennis, macht en inkomen" sprak en spreekt mij ook nu nog aan en weerspiegelde de tijdgeest.

Het kabinet zette zich - met Jan Pronk als bevlogen minister op dat gebied - in voor meer ontwikkelingssamenwerking en verbetering van de mensenrechten, en het kwam met vier hervormingsvoorstellen op sociaal-economisch gebied: de vermogensaanwasdeling, de Wet op de Ondernemingsraden, de Wet op de Investeringsrekening en de grondpolitiek.  

In de jaren na het kabinet-Den Uyl ging de slinger (weer) de andere kant op en werden de teugels in de samenleving meer overgelaten aan de wetten van de markt, die wel zou zorgen voor evenwicht en een kleinere kloof tussen rijk en arm. Dat is een illusie gebleken waar miljoenen mensen - miljarden mensen op wereldschaal - nu de wrange vruchten van plukken. De huidige recordwinst van het inmiddels niet meer Nederlandse olieconcern Shell spreekt in dit verband boekdelen.

In 1971 kreeg Den Uyl het rapport in handen van de Club van Rome, die stelde dat de naoorlogse economische groei niet eeuwig kon duren en ten koste gaat van natuur en milieu. De klimaatcrisis van onze dagen tekende zich in die jaren al af als de oliecrisis. Wie erbij is geweest weet nog dat Joop den Uyl op televisie de Nederlandse burgers toesprak en de problemen uitlegde, met argumenten en voorbeelden. "Zo bezien keert de wereld van voor de oliecrisis niet terug", is een uitspraak van Den Uyl over de distributie van benzine en de instelling van een autoloze zondag. Het zijn woorden die doorklinken tot in onze tijd, 50 jaar later. De ongelijkheid in de wereld en de klimaatcrisis hebben in al die decennia van pappen en nathouden een ernst en een omvang bereikt die niet houdbaar meer is.

Ik ben het van harte met Daan Krahmer eens: misschien moeten we - anders dan sommige leidende politici van nu stellig beweren - in Nederland wél terug naar de dagen van Joop den Uyl. Terug naar de verbeelding aan de macht. De jonge Jan Pronk van destijds muntte dit motto op 10 december 2022 als titel van zijn lezing in de Haagse Kunstkring met 10 concrete voorstellen ("10 over groen") om het einde uit te stellen en te werken aan wezenlijke hervormingen. "Dan wordt uitstel afstel. Dat is met recht de verbeelding aan de macht." 

https://sites.google.com/view/deverbeeldingaandemacht/homepage